Ол кёп къыйын жолланы ёнчелегенди

Шауаланы Олий 1957 жылда кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора Хасанияда орналып, анда жашап тургъанды. Элде тюкенде, артда уа, пенсиягъа чыкъгъынчы, «Нальчик» курортну ара складларында тамата болуп ишлегенди. Эллилеринден къолундан келген игилигин аямагъанды, кимге да болушургъа, эс тапдырыргъа кюрешгенди. Хасаниячыла аны атын иги бла сагъыннганлары да ма аны ючюндю.

Олий Уллу Ата журт урушха да къатышып, анда жигитча сермешгенди. Ол кюнлени ол былай эсгергенди:

Сакъал, мыйыкъ чыкъгъынчы -къазауатха

1942 жылда мени аскерде къуллукъ этерге аладыла. Грузияны Гори шахарда ючайлыкъ полковой школун бошагъанымлай, Шимал Осетияны Орджоникидзе (Владикавказ) шахарына келтиредиле. Мында уа урушну окъ, топ тауушлары эшитилгендиле. Биз  аскерге жангыдан алыннганланы ушкок атаргъа, сермешледе къазауат этерге юйретебиз. Жарым жыл озгъанлай, битеу да 99-чу жаяу аскер полкну поездге миндирип, Тамбов шахаргъа ашырадыла. Анда уа жашланы, роталагъа бёлюп, фронтха жибередиле.

Биз баргъан эшелон, Сталинградха жууукълашханлай, бир талада тохтады. Ашыгъып, таза хауагъа чыгъабыз деп, ёзеннге жайылдыкъ. Сени жауунг да аллай халны кёрсюн. Былайда къанлы сермешлени ызлары алыкъа кёзге кёрюннгенлей тура эдиле. Адам ёлюкле, мал мыллыкла, техника  сыныкъла жерни юсюн жабып, тёгерекни, къалай эсе да, бир къутсузлукъ бийлеп эди. Аны кёрюп, жюрегибиз къыйналды, мудах болдукъ.

Алайда мени бир къауум нёгерим бла Моршанск шахарда жаяу аскер-миномёт училищеге жибередиле. Урушну бек къаты  баргъан кезиуюнде анда бизни жылдан артыкъ заманны юйретдиле, окъутдула. Кюнлени биринде барыбызгъа да кичи лейтенант чынла берип, Белорус фронтха ашыгъышлы атландырдыла. Бара-баргъанлай, тюзюнлей къызыу сермешге кирирге тюшгенди. Алай  бла   жаш офицерледен кёпле биринчи кюнледе окъуна жоюлгъандыла. 

Мен ол кезиуде  628-чи жаяу аскер полкда взводха командирлик этгенме. Кече-кюн демей, къазауат эте, Польшаны Сувалки шахарын фашистледен азатлагъанлай, Кюнчыгъыш Пруссияны чегинде къорууланыу ызда тохтайбыз. Гитлерчиле бизни юсюбюзге топ, окъ тапханларын къуйгъанлай турдула.

Алайда кёп ахшы тенглерибизни тас этдик. Алай душманны уа алгъа барыргъа къоймадыкъ. Фашистле, сауут кюч бла урушхандан сора да, тохтамай радио бла сёлешгенлей, совет аскерчилени власовчуланы жанына  ётерге чакъыргъандыла, Германияда жашауну махтагъандыла. Биз аланы юслерине къолубузда болгъан сауутладан от ачханлай, башларын ёрге кётюрмезча эте эдик.

Атсыз тёшню не амал бла да къолгъа этерге

1945 жылны 14 январында биз, къорууланыудан чыгъып, алгъа барып башладыкъ. Немислиле, жууукълашханыбызны кёргенлей, юйлерин, мюлклерин да  къоюп къача эдиле. Биз алагъа тиймегенбиз. 25 январьны ингиринде полкубуз германлы элни къатында тохтады. Аллыбызда - юсюн къар басхан тёбе. Анда уа душман бегинип, бизни алгъа бардырмаз ючюн, къанлы сермешге кирирге хазыр болуп турады. Ротаны командири манга быллай буйрукъ берди: «Атсыз тёбеде душманны жокъ этерге керекбиз. Къызыл ракета кёкге атылгъанлай, алгъа тебирегиз». 

Биз бек  уста билгенбиз ары баргъанладан хазна киши сау къалмазлыгъын. Не этерик эдик, аскерде буйрукъну толтурмай амал жокъду. Кёп да турмай ракета жерни къызартады. Биз да,  болгъан сауутларыбыздан от ачып, тёбе таба чабабыз. Жаннган окъла, буз жаугъанча, юсюбюзге къуюладыла. Взводну аллында алгъа бир кесек баргъанлай, жыгъылып, къобалмай къалама. Бир затым ауруйду деп билмейме, бутларымы къармайма да, бирин табалмайма. Базыкъ бутума окъ тийип, сюегин ууатхан эди да, жыгъылгъанымда, бир жанына кетип, шаугютю тутуп тура кёре эдим.

Эсими ташламагъанма. Сермеш къалай баргъанын кёрюп турдум. Фашистле башыбыздан ракетала бла жарытып, жаннган отну юсюбюзге къуйгъанлай турдула. Тёгерегимде къар юсюнде ёлген солдатланы шинельлерин кёреме, «Мама, мамочка»,- деп жилягъан тауушланы эшитеме. Бир кесекден а бизникилени «Ура!» деп къычыргъанлары тёгерекни бийлейди. 

Къатыма отделенияны командири, азербайджанлы жаш, чабып жетди да (аты эсимде тюйюлдю), жерге чёгелеп, мени аркъасына миндирди, сюркелип арлакъгъа баргъанлай, тохтады да къалды. Не болгъанды десем, сёлешмеди. Башына окъ тийип, ёлюп тура эди. Аны юсюнден тюшюп, арлакъгъа сюркелирге  кюрешдим. Жаралыланы жилягъан, ынычхагъан тауушлары уа тохтамайды. Бизникиле, душманны  ууатып, кёзден ташайгъандыла. Мени да къаным кёп кетип, эсим ауду. Санитарла, къаргъа кёмюлюп тургъанымлай табып, Вильнюс шахарда госпитальгъа элтген кёре эдим. Къаллай бир замандан сора  эсим келгенин а билалмадым.

Госпитальда

Кёп мычымай бутуму гипсге салдыла. Бир ауукъ замандан таякъла бла жюрюп  башладым. Бир кюн госпитальны коридорунда айлана тургъанымлай, эки буту да кетип, алаша шинтикчикге олтуруп, къолларына таянып тургъан жашны кёрдюм. Ышарып къарасам, ол а мени взводумдан солдат. Мен анга: «Сен былай харип ол ингирдеми болгъанса?» - деп сордум. Ол а: «Угъай, ол ингирде женгил жаралы болгъан эдим. Андан сора сермешледе келгенди къара кюн башыма», - деп, мудах сёлешди.

Бир ауукъ замандан мени Москвада 3447-чи номерли госпитальгъа кёчюрдюле. Анга уа ара шахарны 2-чи подшипник заводуну уруннганлары шефлик эте эдиле. Жаш къызла, менича,  ауур жаралыланы къатларында олтуруп, кереклерине къарагъандыла, аш-азыкъ келтирип бакъгъандыла, концертле бергендиле. Госпитальда уа жаралагъа бек иги бакъгъандыла, ашларына-сууларына да бир  сёз тапмаз эдинг. 

Заман оза баргъаны сайын жаралы бутумда аякъ бармакъларым къаралып башлайдыла. Ол аягъым сууукъ къарда  кёп жатып юшюгенди. Врачла гангрена болургъа къоркъуу уллуду деп, аякъны ырбыны бла кетередиле.

Окъ жарагъа жюрек жара да къошулду

Бутум гипсде тургъанлы жыл озду. Таякъла бла жюрюрге уста болгъанма. Ата журтумда халны бир кёрейим деп Нальчикге келеме. Бызынгыда  окъугъанымда устазымы, дагъыстанлы Николайны, адресин табама. Ол айтхан эди анам бла къарындашым Къыргъызстанда Иссык-Кёлде жашагъанларын.
Бир кюн, киногъа да бир къарайым деп, «Победа» кинотеатргъа келеме. Фильм башланнгынчы,  олтуруп тургъанымлай,  эки жаш, къатыма келип: «Мында турургъа эркин тюйюлсе, битеу таулула Азиягъа  кёчюрюлгендиле», - дедиле. Нальчикде госпитальгъа барама да, бутумда гипсни кетередиле. Иги кесек заманны бутуму сюегин сындырып чыкъгъан окъ жарамдан ирин келгенлей турду. Артдан-артха жара сотур болду, жабылды.

Юйюрюмю излей, жолгъа чыгъама, Иссык-Кёл областьда «Тамчы»  совхозда табама. Несин айтаса, къурманлыкъла союп, той этип, къууанч тыпырлы боладыла анам, къарындашым да. Алай властьланы жанындан учузлукъну кёргенде, урушдан къутулуп келгеним кёзюме кёрюнмеди. Мен юйюрюмден, жууукъладан тансыкълыгъымы алгъынчы окъуна, НКВД-ны адамлары келип: «Бизден эркинликсиз жашагъан жерингден тышына чыгъаргъа эркин тюйюлсе», - деп, къагъытха къол салдырдыла. 

Арада эки-юч ай озгъанлай, район арада НКВД-ны начальнигине кирип: «Пржевальск шахарда бухгалтер курслада окъургъа барыргъа эркинлик берсенг эди», - деп тиледим. Ол а: «Эркинликсиз бери нек келгенсе?» - деп, керохун чыгъарып, чамланады. «Бусагъатдан къарынынгы элек этип къояйым»,- деп, юсюме тебинди. Башымы, юйюрюмю да палахха къоймайым деп, тёздюм, чыдадым, кёлюм жер бла тенг болду.

Насыпха, бир ненча жылдан сора  сталинчи, бериячы низам бошалды. Манга да курслагъа барыргъа жол чыкъды. Окъуп бошагъандан сора совхозда бухгалтер болуп ишлегенме, Рыбачье шахарда «Киргизпотребсоюзну» эки областьха къарагъан базасыны таматасы болуп турдум туугъан жерибизге къайтхынчы дери.