«Алтын булут алтын жауун къуйса да…»

Озгъан ёмюрню жетмишинчи жыллары малкъар поэзияны айныгъан, жашнагъан, кёл кётюрген жыллары эдиле. Бабаланы Ибрахимни жумушакъ ауазы, Мокъаланы Магометни жыр бла айтылгъан къанатлы тизгинлери, Танзиляны жюреклени теренине синнген тиширыу кюйлери, аламат поэмалары, Гуртуланы Салихни ачыкъ сёзю – инсанлыкъ назмулары… Аллахды билген, малкъар поэзияны бек уллу бийиклери ол чакъда жылтырап, кёз къамата болур эдиле. Уллу Къайсын келечиси болгъан малкъар поэзияны ауазы узакълагъа эшитиле эди.

Байзуллаланы Алийни аланы бирине да ушамагъан назму жыйымдыгъы «Къаяла» деген аты бла басмадан 1971 жылда чыкъгъанды. Кесгин назмула. Оюмлары да къалай эсе да энчирек, башха тюрлюле. Ол назмулада эсде къаллыкъ сыфатла кёпдюле. «Къаяла булут башлыкъ къысып», «Бетинг жашаууму къыйырындан чыкъгъанында…», «Алтын булут алтын жауун къуйса да…», «Къаракъайын сютюн тёкгенди шош арбазлагъа»…

Ол жыллада Алийни «Узакъ аулакъ» деген китабы да чыкъды басмадан. 1973 жыл эди. «Ючгюл назмула китабы» дейдиле окъуучула ол китапха. Нек десенг, Алийни назмулары бу китапда ючгюл болуп келедиле, хар эки тизгинден жик санлары азая, ол тюрлю форма бла къураладыла поэтни назмулары. Алай болгъанлыкъгъа, назмуланы макъамлары макъамлай къалады, къуралыу халлары да бир тюрлю бир къошумчулукъ излетмейди.

Назмуланы суратлау-магъана жанларын алып къарасакъ, Алий жетишимлиди. Назмусу кимге, неге жораланса да – Ата журтха, сюймекликге, жулдузлагъа – барына да энчи сёзю кёзбаусуз ачыкъды. Бир-бирледе асыры ачыкъ окъунамы болур дерча.

Алийни «Ючлю жоралау» деген бир аламат назмусу барды. Ол юч бёлюмден къуралгъанды. 1-чи бёлюмю Ата журтха жораланады, 2-чи бёлюмю – анагъа, 3-чю бёлюмю уа – сюйгенине. Алийни бу сайланнган юч бийиги адам улуну да юч Гъаршыдыла. Журтуна сёзюн Алий былай башлайды:

Айып этермисе манга?

Жоралагъанма мен санга

Назмучуну жарыкъ тюшюн.

Бийик журтум, тауларынгы

Къарлы тёппелери ючюн…

Анасына уа:

Къайгъы этермисе манга?

Жоралагъанма мен санга

Назмучуну мудах тюшюн,

Жарлы анам, къыйынынгы

Хакъы къайытмазы ючюн… – деп, аналаны хакълары бир заманда къайтмагъанына жарсый, анга жюрек сёзюн назмугъа салып, «Букъдур заманланы тюшюн!» – деп тилейди. Ах, бизни булутлу кёгюбюзню чууакъ этиучю аналарыбыз!

Алий сюйгенине жоралгъан бёлюмюн былай башлайды:

Жумушакъ къарармыса манга?

Жоралагъанма мен санга

Назмучуну рахын тюшюн,

Чынтты сюймеклигим, сени

Жерде таныгъаным ючюн…

Юч жоралау да, биринчи тизгинлерине кёре, юч уллу, юч таза сюймекликни босагъаларыдыла.

Алий, кёчгюнчюлюк къыйынлыгъын кёргенледен бириди. Ёксюзлюкню, адыргылыкъны, ачлыкъны, жаланнгачлыкъны да кюзгюсю эди сюргюн. Адам кёп затны унутады. Бек ачыгъанын а – угъай.

Алийни «Жулдуз сюрюуле» эм «Жаннган жулдузла» деп да эки китабы барды. Поэтни артдан-артха жазгъан тизгинлеринде философия теренлик женгнгеди. Ёлген жомакъгъа жан салгъан – ол насыплы, ыспаслы ишди. Аны бир бош адам эталмаз. Назмучу уа – кюрешир… Поэтни бек уллу жумушларындан бири олду.

Дуниягъа келген бир заманда бир бу жерни къоюп кетериги баямды. «Жер баллада» назмуда, адам ёлсе да, жерде битеу ол сынагъан, ол билген затла къаллыкълары айтылады: тарла, къарла, къая башлада кёгерген хансчыкъла, ойнагъан жашчыкъла… Бары да къаллыкъды, алгъынча, барлыкъдыла аскерчиле парадда, уруш болса уа, окоплада солурукъдула солдатла, сюймеклик айланнган дунияда жашарыкъдыла башха адамла.

Жашауну суратларын ишлеп башласа, адамны оюна сыйынмагъан зат къалмайды. Айырылыу чакъ эсине тюшген адамгъа, поэтге бютюнда, аланы хар бири да багъалыды. Алай, дуниядан ким кетсе да, махтаулукъ, жигитлик, адамны «аламны жарытхан ниети» – бети, уруш, жауун да… къалырла. Кетгенлени къууандыра, жарсыта билгенча, ала келликлеге да къучакъ керирле. Жашау бир адамны ёлюмю бла бошалмагъаныны философиясы назмуну чигинжисиди.

«Адамлыкъ» деген назмуну лирика жигити, кесине тийишли жер излей, тюрлю-тюрлю сыфатлагъа кирип кёреди. Тау суулача, тёшден энишге айланады, алай алача баралмайды – «ташлагъа абынады».  «Къушлача», тау башлагъа чыгъады, алай тёппесин айгъа жетдиреди. «Кёллеча», айны, жулдузну да жутады, алай кюн аны къурутуп къояды. «Кийикча», тауда, агъачда жюрюйдю, алай уучудан сескенип тохтайды. Алай эте келип, адам сыфатына къайтады. Автор бу назмуда адам излегенден тоймайды, жашау чархын бургъан да аны сейирсине, сукълана билгениди деп аны айтады. Аны бла бирге, адамлыкъ даражагъа жетген тынч болмагъанын да чертеди. Андан бийик зат а сау дунияда, не сыфатха кирсенг да, табылмагъанын къатлайды.

Поэтни «Суулача болурма!», «Къушлача болурма!», «Кёллеча болурма!», «Кийикча болурма!» – деген сёзлерин тамам адамны суу болургъа, неда къуш, кёл, кийик болургъа термилгенича ангыларгъа керек тюйюлдю. Бу сёзле жашырын, тасха магъананы жюгюн элтедиле. Суула энишге чабадыла, уллу дунияны кёрюрге ашыкъгъанча. Адам да алай – аллы ургъан жанына баргъаны да болады. Ол тюз жолмуду, терсмиди – аны заманында ангылагъан игиди. Къушча болурма деген а – бийик даражагъа жетиширме дегенликди. Болсада махтауну хар ким да бирча кётюралмайды. Жашау чюйреликле туудурургъа устады. Кийик болуп айланнган да келтирмейди насып. Адамлыкъ шарт – Бийик Адамлыкъ – ма олду адамны жашауда жерин, насыбын, тынчлыгъын тапдыргъан. Жалгъан зат а, мирзеу къабукъча, жел къанатында кетеди.