Сейирлик адамла – жарсыулу къадарла

Кёп жылла мындан алда Жантууланы Рая бла Мурачаланы Жансуратха къонакъгъа барабыз. Къонакъгъа дегенде да, Жансурат аурукъсунуп тура эди да, аны сора. Саусузгъа жетмиш беш жыл болгъанды. Ауругъаны уа кесекледен эди. Жансуратны аурууну хорлай башлагъан кезиую эди да, бизни бла кёп хапар айтады. Озгъан заманланы юслеринден таурухлагъа уллу сейир этип тынгылаучуму биледи. Къызы Светагъа айтып, бир суратны келтиртеди. Суратдагъы адамланы арасында бир жашаулу тиширыу барды. Аны бетине тюрслеп къарасагъыз, ол Азия жанындан болгъаны кёрюнюп турады. Бу тиширыуну юсюнден Жансурат сейирлик хапар айтханды. Мен да, кеси жанымдан «Заман» газетни окъуучуларын аны бла шагъырей этерге сюеме.

Чегем тарында, Акъ-Топуракъдан да ёргерек ётюп, Жора деген жер барды. Алайда Мурачалары жашагъандыла. Ала бийле болгъандыла.

Онтогьузунчу ёмюрню экинчи жарымында Чегем тарында Жора деген жерде Мурачаланы Тенгиз деп бир бий киши жашагъанды. Аны эки къызы: Гошахурай бла Кябасарай, сора тёрт жашы болгъандыла: Бияслан, Бердыбий, Тенгиз, Аслангерий. Энди былайда Тенгиз деп эки ат болгъанына сиз да эс бургъан болурсуз. Тюздю. Атасыны аты бир жашларына аталыпды. Таулулада ол хазна жюрюген адет тюйюлдю.

Тенгизни уллу жашы Бияслан кёп жылланы Россейде айланып, докторлукъгъа окъугъанды. Къалай болгъан эсе да, Бияслан уста доктор болуп, юйюне къайтады. Элинде, журтунда ауругъанланы багъа турады. Бир кезиуде Мурача улугъа Азия жанына ишлерге барыргъа тюшеди. Экиге айланнган туудукълары айтханнга кёре, ол мындан фаэтон бла кетгенди. Арбачысы да таулу жаш болгьанды – Кьудайланы Дугъай. Жолда бара, бир уллу элге жууукълашхан жерде, намазны кезиую жетеди да, фаэтон алайда тохтайды. Ол элде къыргъызлыла жашап болгъандыла. Бияслан а, докторлукъгъа окъугъандан сора да, бир ууахты намазын къоймагъай, дин ахлусу адам болгъанды. Абидез алады да, ол, алайда къабырлагъа барып, бир жангы къабырны къатында намаз этип тебирейди. Жорада жашагъан заманда да, сууапды деп, къабырлагъа жюрюп, намаз этип тургьанды ол. Сора бу жангы жерде къабырны ичинден: «Мен саума, чыгъарыгьыз мындан. Ой, болушугъуз», - деген тауушну эшитеди.

Башха адам алайда шашып окъуна къалыр эди, алай Бияслан доктор эди. Нёгерин да чакъырады, къабырны къазадыла, андан саппа-сау бир жаш тиширыучукъну чыгъарадыла. Хапар сорадыла. Ол а алайдагъы элде бир бий кишини къызы болады. Биясланлары къызны да алып, аны атасыны юйюне барадыла. Къызны фаэтондан тюшюрмейдиле. Арбазда халкъ басынып. Алыкъа дууасы тохтагъаны да жокъ. Бияслан къызны атасына кирип барады. «Не болгъанды, не бушууунг барды?» - деп хапар сорады. «Къызым ёлгенди», - дейди ол.

- Къачан?

- Да бюгюн ючюнчю кюнюдю.

- Мен сени къызынгы сау этип, аллынга сюесем не саугъа берликсе?

- Айхай, - дейди къызны атасы, - ол заманда къыз да, битеу мюлкюм да сеникидиле.

Бияслан арбачысына айтып, къызны юйге кийиреди. Мурача улу азмы-кёпмю турду ол жанында, алай бир жол бу юйюне тебирейди. Муса да сёзюне кертичи болады. Къызын да бергенди, эки фаэтонну да багъалы хапчукдан толтуруп жибергенди. Бияслан, юй бийчеси Бибажан, арбачылары Къудайланы Дугъай да узакъ жолда кёп къыйналып, журтларына алай жыйышадыла. Бир кере уа ырхы басып, фаэтонларыны бирин да алдырып, кючден къутуладыла.

Бияслан Жорагъа къайтхандан сора докторлукъ ишин бютюнда къаты бардырады. Тюрлю-тюрлю хансладан дарманла этип, адамланы багъып тургъанды. Узакъ жерледен окъуна келип болгъандыла анга саусузла. Жууукьлары айтханнга кёре, аны ол заманда окъуна аллай аппараты болгъанды, адамны жел аурууу болгъан жерине салса, аппарат аны къалтыратып, алай сау этгенди. Бияслан адамны жарып, этинде безлерин да кетергенди. Мурача улу, андан сора да, кёп тюрлю ауруулары болгъанлагьа бакъгъанды. Кесини усталыгъына юй бийчеси Бибажанны да юйретгенди. Ол да баш иесини болушлугъу бла аз-аздан аны ишин бардырып тебирейди.

Болсада Биясланны ёмюрю узакъ тюйюл эди. Ол жашлай ёлгенди. Элинде, журтунда асыралгъанды.

Аланы эки сабийчиклери болгъан эди да, гитчелей окъуна ёледиле. Бибажан жангызлай къалады.

Энди уа не? Сабий-балий жокь, эри ёлдю. Чорбат тюбюнде тиширыу жангызлай къалды. Тукъумну акъыллылары, ахшылары жыйыладыла да, Бибажанны элине, журтуна къайтарыргъа оноу этедиле. Болсада ол унамайды. Аллахны буйругъу болуп, ёлюп тургъан жеримден саулай чыгъарып, сизни адамыгъыз бла жашаууму байларгъа тюшгенди. Мындан арысында къул-къарауаш этсегиз да, мени тукъумугъузда кьоюгъуз, деп тилейди.

Биясланны къарындашы Бердыбийни Мухаммат деп жангыз жашы болгъанды. Аны юй бийчеси Гирхожандан эди – Этезланы Хажимырзаны къызы Гыжый. Эл аузуна къарагъан, аны оноуун сакълагъан, аллай тиширыу болгъанды ол. Бир адамгъа эркинлигин бермей, къайын атасыны келинин кеси юйюне алып келеди.

Бибажан орус тилге уста болгъаны себепли Мухамматны сабийлерин да анга юйретеди, андан сора да Биясландан юйреннген усталыгъын бардырады. Уллу, гитче ауруса да, анга келтирип тебирейдиле. Сабийлени кемирчеклерин тюзетгенди, сабийлери болмагъан тиширыуланы сылагъанды, уллайгъан адамладан къартыкъ бла къан алгъанды. Алай эте, Бибажан Мухамматны юйюнде жашай турады. Эри ёлюп, бир-эки жыл озгъандан сора, муну элден адамла тилеп тебирейдиле. Биягъы аны оноуун Мухамматны юй бийчеси Гыжый къолгъа алады. Эрине алай айтады: «Бу тиширыуну Аллах Мурачалагъа буюргъан эсе, аладан башха ол бир арбазгъа аягъын басдырлыкъ тюйюлдю. Анга тийишли киши сенсе», - дегенни айтып, элни эфендиси Гелястанланы Хасан хажини чакъыртып, Мухаммат кеси унамай тургъанлай окъуна, экисине да некях этдиртеди...

Былайда Мухамматны юсюнден бир-эки сёз айтайыкъ. Бердыбийни жашы Мухаммат бек къарыулу жаш болгьанды. Таш атышып аны хазна адам жетмегенди, жыгъышхан заманда уа Мурача улуну тутаргъа кёп адам базынмагъанды. Бий болгъанлыкъгъа, къара ишден да артха турмагъанды. Хуна къалай билгенди. Агъач ишге да усталыгъы болгъанды.

Революцияны кезиуюнде, мен байма-бийме деп, сауут алып, властьха къажау турмагъанды. Колхозла къуралгъан заманда малын, мюлкюн да ары ётдюреди. Элде жашай турады. Отуз биринчи жылда уа юйюн да торгга салып, кесин да тутадыла. Мурманск тийресинде 3 жыл туруп, сау-саламат журтуна къайтады. Болсада Мухамматха энди тынчлыкь жокь эди.

Аны юй бийчеси Гыжыйны юсюнден да бир-эки сёз айтыргьа тийишлиди. Нек дегенде, ол бек акъыллы тиширыу болгъанча, жигер да болгъанды. Комиссия келип, малларын да сыйырып, юйлеринде да сибиртги бла сыйпагъанлай, бир тюрлю харакет къоймай кетгенлеринде да, баш иеси тюрмеден къайтхынчы, жууукъларыны болушлугъу бла, жангыдан мал да жайгъанды, юйюн да тутханды.

Ол заманда Бибажан, Гыжыйны кюндеши, Мухамматны сабийлерин ёсдюргенди, юйретгенди. Элде саусузлагъа бакъгъанды.

Мухамматны тутулгъан къагъытында алай жазылыпды: 100 къою, 6 ёгюзю, 4 бугъасы, 1 юйю, 1 гумусу бардыла деп. Кеси мюлкю, кесине жау болгъан деп, аллай бирге айтылгъан болур. Ма ол эди Мурача улуну азап сынап айланнганыны сылтауу.

Баргъаны боллукъду.