Черек ауузунда къозгъалыу

Жыйырманчы ёмюрню ал жылларында Россейде капитализм айный баргъаны бла байламлы байла-бийле бла жарлыланы араларында класс айрылыкъла тау элледе да ачыкълана башлагъандыла. Алайсыз да жерлери аз болгъан адамланы жашау къолайлары  осалгъа айланады. Ол артыкълыкъны кётюралмай, Черек тарында уллу къозгъалыу болады.

Ол къалай бла башланнганды. Онтогъузунчу ёмюрню 60-чы жылларында Кавказ комитетни оноуу бла Къара-Сууну, Бабугентни, Догъууатны, Ташлы-Таланы агъачлары малкъар жамауатха берилгендиле.
Къара-Сууну агъачы  Малкъар Черекни сол жанындады. Тардан чыкъгъан жерден башлап Холам Черекге дери жетеди. Эки минг десятинадан артыкъды.

Промышленность айный баргъаны къадар агъачны магъанасы да уллу бола башлайды. Бир-бирле халкъны байлыгъын бийлей тебирейдиле. XIX ёмюрню 90-чы  жылларында малкъар жамауатдан Кавказ администрацияны органларына тарыгъыула барып тургъандыла. Алай аланы жанындан бир тюрлю болушлукъ этилмегенди.

Терк областьны правлени 1897 жылда жерлери аз болгъан тау элли адамланы хар бири да  агъачны хайырланыргъа эркинликлери болурча оноу этгенди. Терк областьны бла Ставрополь губернияны къырал мюлк управлениясыны 1890 жылда 14  мартда этген отчётунда былай айтылады:

«…Ол агъачла, Терк областьны башха агъачларыча, энчи иеликде бир заманда да болмагъандыла, хар ким да хайырланып тургъандыла аланы».

Къырал мюлкню министрини келечиси аны юсюнден ачыкъ айтханды: «Черек бла Чегем сууларыны жагъаларында хар ким да хайырланнган агъачла, адамладан сыйырылып, къырал мюлкню жер-жерли управленияларына ётдюрюлселе керекди».
Болсада тау бийле агъачлагъа иелик этип башлайдыла. Адамла ол ишге ыразы болмагъанларын, чамланнганларын билдиредиле. 1912 жылда Котляревская-Нальчик темир жолну, Къашхатауда  бла Жемталада уа агъач жарашдыргъан заводланы къурулушлары башланадыла. Аны бла байламлы агъачны магъанасы да ёседи.

XIX ёмюрню экинчи жарымында Россейде къул бла бий айырыладыла. Малкъар бийле да къулларын азат этгенлери ючюн, жер юлюшле аладыла. Жанхотлагъа Бабугент тийресинде Къара-Сууну агъачы жетеди.

Ала аны къолгъа этгенден сора, къалауурла да салып, кеслеринден эркинлик болмай, адамлагъа агъач бермей тебирейдиле. Ёмюрледен бери да хайырланып тургъан жерлерине бир адам оноу этгенин халкъ унамайды. Анга да жашаргъа керекди, юйле, журтла ишлерге.

Жанхотлары халкъгъа керек тенгли бир агъач берип тургъандыла. Ала излеген жаланда низамды. Хар ким агъачны кеси сюйгенича къырып бармай, мардасын да билирча. Терек  кесилген жерге уа кеслери загыт орнатхандыла. «Аллахны агъачына кимни да оноу этерге не иши барды?» – деп, адамла уа аны унамагъандыла.

Алай была, Къара-Сууну агъачын бийлегенден сора да, Огъары Малкъардан Нальчикге улоу жюрюген жолну да бегитген эдиле. Аны  бла да чекленмей, алайны жюрюгенледен хакъ алып тебирейдиле. Ол а адамланы бютюнда бек къозутады. Жанхотланы  бла малкъарлыланы аралары аманнга кетеди.

Бир жол Шкантыдан Этчеланы Къурман, Туура-Хабладан Гюзюланы Жаубатыр, Кюнлюмден Занкишиланы Гитче, Чегетден Уяналаны Хажи-Батыр, Фардыкдан Киштикланы Кичи арбалары бла Къара-Суугъа тебирейдиле. Экинчи кюн арбаларына да отун жюклеп, агъачдан бери чыкъгъанлай, къалауурла быланы алларын тыядыла. Даулаша келип, эки жаны да къаугъа башлайдыла.

Жанхотлары,  къалауурларын да болушдуруп, эллилени ёгюзлерин сыйырып, кеслерин а тутуп къоядыла. Ол ингирде окъуна хапар элге жетеди.

1913 жылда 20-21 июльда Малкъар ауузундагъы элледе жыйылыула боладыла. Алада этилген оноулагъа кёре уа  22 июльда къозгъалыу башланады. Бек алгъа Шкантыдан 250-300 адам чыгъады. Туура-Хабладан 300-ге жууукъ,  Кюнлюм элден да 250 адам къошулады.

Башха элледен адамла келе, къозгъалыугъа къатышханланы саны эки мингден атлайды. Саууту болгъан сауут бла, болмагъан да балтасы, сенеги бла чыгъадыла.

Малкъаргъа бара, Чирик кёлге жетгинчи, жол жанында, Черек къозгъалыугъа къатышханлагъа аталып, уллу эсгертме таш сюеледи. Алайда Жанхотлары тюкен тутхандыла. Анда оруслу жашны ишлетгендиле. Жолну сол жанында уа терек бахчалары болгъанды.

Ол бахчаны бегитир акъылда, Жанхотлары Гамар кёпюрге дери узунлугъу 656 сажна, бийиклиги да бир метр бла жарым болгъан таш хуна ишлетген эдиле. Бюгюнлюкде да аны сакъланнган ызы барды. Къозгъалыугъа къатышханла тюкенни кюйдюредиле, хунаны да бузуп, ташларын черекге къуядыла.

Жанхотланы адамлары агъачда бугъадыла. Бирлерин  а Нальчикге къуугъуннга жибередиле. 25  июльда Владикавказдан 500 адамдан къуралгъан атлы аскер келеди. Къозгъалыуну башчылары Хучиналаны Алий эфендини, Цораланы Мырзаны, Мокъаланы Хажимырзаны, Оракъланы Магометни, аладан сора да юч жыйырмагъа жууукъ адамны тутадыла.

Ала была болгъандыла: Оракъланы Магометни жашы Мамуш, Мокъаланы Чопанны жашы Хажимырза, Шукаланы Къараны жашы Шыйых, Нёгерланы Кацини жашы Мисир, Цаколаны Гыллыуну жашы Шабат, Таукенланы Хажимырзаны жашы Наныкъ, Башийланы Теммону жашы Исмайыл, Эфендиланы Кокайны жашы Къайсын, Башийланы Жамболатны жашы Шеншо, Мамайланы Ёрюзмекни жашы Батий, Къарчаланы Эдикни жашы Абдул, Иттиланы Батийни жашы Шаули, Таумурзаланы Геюргюню жашы Какку, Фрийланы Ортабийни жашы Кажок, Токъуйланы Баучуну жашы Оразбатыр, Къарабашланы Залкъыны жашы Кичибатыр, Герийланы Абусаламны жашы Туумакъ, Хучиналаны Хачини жашы Огъурлу, Османланы Омарны жашы Цицуа, Османланы Баучуну жашы Омар, Нёгерланы Муссаны жашы Мырзабек, Бёзюланы Окъубну жашы Мухаммат, Бёзюланы Аппойну жашы Хасан, Хуболланы Асланбекни жашы Хажи-Бекир, Тетууланы Мескени жашы Хуртуй, Таулуланы Шапкону жашы Бийсолтан, Мисирланы Мырзаны жашы Мухаммат, Гюзюланы Къанболатны жашы Батча, Бапыналаны Тукъумну жашы Ийналукъ, Токълуланы Муссаны жашы Омар, Нёгерланы Хажи-Алийни жашы Хатуу, Улбашланы Соттаны жашы Кичибатыр, Тогъузаланы Атайны жашы Баттал, Тогъузаланы Жанхотну жашы Оразай, Бёзюланы Сибилчини жашлары Шамил бла Татау, Бёзюланы Туудуну жашы Бийнёгер, Бёзюланы Караны жашы Таукъан, Бёзюланы Хажи-Алийни жашы Харун, Хуболланы Асланбекни жашы Хажи-Осман, Хуболланы Хажи-Батырны жашы Абусалам, Хозаланы Миммону жашы Жумакку, Гюзюланы Беккини жашы Кока, Хыбыйланы Мухамматны жашы Мырзабек, Къудайланы Иссаны жашы Токай, Токълуланы Оразбатырны жашы Къаншау, Хозаланы Жамболатны жашы Осман, Тогъузаланы Атайны жашы Даулет, Биттууланы Жашарбекни жашы Къожакъ, Шаугаланы Солтанбекни жашы Къубадий, Бегийланы Геуюргюню жашы Эсенбай, Къарчаланы Къандайны жашы Эдик, Бёзюланы Туудуну жашы Къанамат.

Къозгъалыуну башчыларын 3-4 кюнден, къалгъанланы уа суткадан сора жиберген эдиле. Алай ол аны бла бошалып къалмайды. Иш сюдге бериледи. Ол заманда жамауатны атындан ёкюллюкню халкъыбызны керти жашларындан бири Шаханланы Басият этеди.

Бу ишни юсюнден  ол къаты кюрешгенди. Аны хайырындан Жанхотлары бийлеген агъачны эллилеге къоядыла. Иш кеси да 1916 жылда бошалгъанды. 

Жамауат агъачны бийлеген Жанхотланы Шаухалны жашлары Къумукъ, Къазий, Бекирбий, Бийберди эдиле. Эм артдагъы Тюркге кёчюп кетгенди. Къумукъ революциядан сора Огъары Малкъарда ауушханды. Аны эки жашы, эки къызы бар эдиле. Кичи жашы Залимхан урушха къатышханды. Андан сора Нарсанада жашап тургъанды.

Къазийни юй бийчеси  Орусбийланы Махайны къызы Шама эди. Аланы эки къызлары болгъанды. Къазий Огъары Малкъарда жашап тургъанды. Ауруп ёлгенди.

Бек гитчелери Бекирбий Мысакаланы Кызыуну алгъан эди. Аланы бир жашлары болгъанды. Бекирбий  кёчгюнчюлюкню аллында Огъары Малкъарда ауушханды.

Черек къозгъалыуну кезиуюнде Огъары Малкъарны старшинасы Мамайланы Голоуну жашы Рамазан эди. Эл аны эки кере айыргъан эди ол къуллукъгъа 1912-1913 жыллада. Мамай улу къара ёзденледен болгъанды. Революциядан сора тутулуп бираз тургъанды. Андан къайтхандан  сора 1926 жылда Огъары Маркъарда ёлгенди.

Османланы Хыйса.
Поделиться: