Жашауну монглу, къыйматлы этерге излегенди

Кёп заман мындан алгъа, 1975 жылда, лашкутачы къойчу киши, таулада айлана келип, анда отуз беш жылдан бери бугъуп айланнган Жангуланланы Ахыягъа тюбеген эди. Ол, кёп кюрешип, аны элине, журтуна да къайтаргъан эди. Хау, андан сора да хабазчы Ахыя, элинде-жеринде жыйырма жыл жашап, алай алышханды дуниясын. Бюгюн аны ол ёмюрлюк зиндандан чыгъаргъан таулу кишини юсюнден айтыргъа сюеме.

Ол Жаппуланы Балуккуну жашы Хызырды. 1932 жылда Лашкутада туугъанды.  Хар бир элли сабийча, эслирек болгъанлай,  атда бара, къой кюте, башха тюрлю жумуш эте юйреннгенди. Балуккуну  бла юйдегиси Забийни беш жашлары – Наны, Махмут, Масхут, Мажит, Хызир – эмда Хажар деп жангыз къызчыкълары болгъанды.  Ариу юйюр Уллу Ата журт урушну аллында монглу, къолайлы жашагъанды. Сабийлери да жете келгени бир жанындан тута, къолай эте башлагъандыла.  Ишден къачхан адамла тюйюл эдиле Жаппулары.

Болсада, бар таулу халкъны, башха сюргюн миллетленича, алгъа Уллу Ата журт уруш, артда уа кёчгюнчюлюк тозуратхандыла быланы да.

Кёчгюнчюлюкде юйюр Къыргъызстанда Фрунзе областьха тюшгенди.  Ал заманлада тыш жерине, аны суууна, хауасына юйреннген да къыйын болуп, кёпле ахыр ышыкъларын анда тапхандыла. Былада да, кёп бармай,  юйюр башы, сабийлени аналары да ауушхандыла.  Ол кезиуде аланы тамата жашлары Наны бла Махмут Уллу Ата журт урушда эдиле. Жарсыугъа, Махмут, 1941 жылда аскерге чакъырылып, андан урушха тюшюп, Уллу Ата журт урушну къанлы жолларын къыдырып айланып, 1945 жылда ауушханды. Хорлам аллында.  1920 жылда туугъан Наны уа белгисиз тас болгъанды.

Была Къыргъызстаннга  тюшгенде, Мажитни тау жайлыкъгъа ийгендиле малла бла.  Масхут да башха жерде болгъанды. Киши юйюню мюйюшюнде эгечи Хажар бла Хызыр къалгъандыла. Белгилисича, анда ач да, жаланнгач да болгъан адамларыбыз къарыусузгъа кетип, тифден ауруп, бек къыйналгъандыла. Хажар алай ауругъанда, аны больницагъа салгъандыла. Хызыр кеси къалып, ач сабийни бетине къарагъан къыйын болупму этди, башха сылтау бламы, ким биледи, ала тургъан юйню иеси жашчыкъны юйден исгилтин этген эди. Алай бла ол кеси жангыз, башы кири жери болмай, эшикде къалгъанды.

Айлана келип, ол сабанда ишлей тургъан адамла тохтагъан жерге келгенди. Анда бек биринчи аны кёзюне от къатында аш-суу эте айланнган тиширыу илиннгенди. Бек ач болса да, тилерге юйренмеген сабий, аны хар къымылдагъанына  къарап сюелгенин кёрюп, ол жандауурлу адам анга этген ашындан бергенди. 

Эсли жашчыкъ, къарап тургъанында, сабан агъачны элтген кишини жангыз болуп, бир сабан агъачны тута, бир атха чаба, къыйналгъанын кёргенди. Сабанда ишлегенле тюш ашларын ашаргъа келгенде, ол къартха: «Мен санга болушайым, угъай демей эсенг», – дегенди. Ол а: «Сен атда бара билемисе?» – деп соргъанды. Малчы Балуккуну къолунда ёсген бахсанчы таулу жашчыкъгъа ол деген не эди?!  Алай бла ала бир къауум заманны бирге ишлегендиле кюйдюрюпмю къояды деген кюнню тюбюнде. Кече Хызыр мал орунда къалгъанды, башын да ат иерге салып.

Ол заманда тифден айла бла багъылгъандыла адамла. Ёлгенле да кёп болгъандыла. Насыпха, Хажар сау къалгъанды. Ол больницадан чыгъып келгенде, тургъан юйлеринде къарындашчыгъын тапмагъанды. Кёп излегенди, тюбегенлей а ахлулары болгъан жерге кёчерге онг излегенди.

Айхай да, хар бир кёчгюнчюча, была да жашау мадар этерге кюрешгендиле. Жазда чюгюндюрде, къышда маллада кюрешгендиле. Хызыргъа оналты жыл болгъанда, 1948 жылда, бир къауум тенги бла аны шофёр курслагъа ийгендиле. Ол, аланы бошагъандан сора, малкъар халкъ  Ата журтха къайтхынчы, анда ара мюлкде шофёр болуп ишлегенди.

Бери къайтхандан сора да, бир къауум заманны «Эльбрусский» совхозда машина жюрютгенди, артда уа къарындашы Мажит бла бирге  къойчу болуп ишлегенди. Ол тири адам урунууда да жетишимли болгъанды. Ол затха шагъат этген махтау къагъытла, майдалла да бюгюн Малкъар халкъны политика репрессияланы кезиулеринде жоюлгъанларына аталгъан мемориалда сакъланадыла. Аланы араларында Халкъ мюлкню битеусоюз кёрмючюню кюмюш майдалы, «1941-1945 жыллада баргъан Уллу Ата журт урушну кезиуюнде жетишимли уруннганы ючюн», «Уллу Ата журт урушну ветераны», «Урунууну ветераны», дагъыда талай юбилей майдалы, «Социалист эришиуню алчысы», «10-чу бешжыллыкъны алчысы» деген, башха белгилери да бардыла аны.  Даражалы ат да берилгенди Жаппуланы Хызыргъа – «Малчылыкъны биринчи класслы устасы». Сыйлы махтау къагъытланы айтханда уа, ала СССР-ни коммунист партиясыны Ара комитетинден, СССР-ни Профессионал союзларыны битеуроссей ара советлеринден, республикадан, райондан да бардыла.

Алай махтаулу ишлеген адам дунияны монглу, къыйматлы, ариу этерге излегенди. Анда эди аны адамлыкъ къудурети.

Хызыр сейирлик уучу болгъанды дейдиле таныгъанла. Атхан огъу бошуна кетмегенди. Бичакъ сызып да аны киши хорламагъанды кеси тенглеринде. Бирде ол белгили врач, «Голубые ели» санаторийни директору Князланы Шаман бла Тызыл тийрелерине уугъа баргъанды. Шаман тюбюнде къалып, мараучу ёрге кётюрюлгенди. Алайдан къарап кёргенди ол айыу Шаманны юсюне сюелип тургъанын. Бир атып аудургъанды айыуну, жюрегине тийип огъу. Ма аллай жигит киши болгъанды Хызыр.

Башында эсгергенимча, бирде уугъа баргъанынлай, ол анда Жангуланланы Ахыягъа тюбегенди. Ахыя аны ушкогун сыйырыргъа кюрешгенди. Алай бош хорлатырыкъладан тюйюл эди Хызыр да. Ол дуниялыкъдан бугъуп айланнган Ахыяны хапарына тынгылап, сейир этгенди. Къабарты-Малкъарда къуралгъан атлы дивизияны къурамында Ростов тийрелеринде урушха кирип, анда жаралы болгъан Ахыя Нарсанада госпитальгъа тюшгенди. Немисли фашистле жууукълаша башлагъанда уа, ауругъанланы аякъ юслерине болгъанлары кеслерине мадар этерге кюрешгендиле. Алай бла къачхандыла таугъа бир ненча адам. 

Аны энишге, адамла жашагъан журтлагъа тюшюрюрге кёп къыйын салгъанды Хызыр. Ол ишде анга ол заманлада «Эльбрусский» совхозну директору болуп ишлеген Черкесланы Георгий да болушханды. 

Хызыр дуниясын 2019 жылда алышханды. Ол урунууда, жашауну не тюрлю жанында да кишилиги, адамлыгъы, мадарымлыгъы бла айырмалы болгъан таулу кишини билгенле, таныгъанла бюгюн да уллу ёхтемлик  бла эсгередиле.