Алтын багъалы хазна къуруп къалмазча

 Къарачай-малкъар фольклорда айтылгъаннга кёре, доммайла нартланы заманларындан  Минги-Тауну этегинде жайылгъандыла.  Анга «Доммай ууда» деген жыр толу шагъатлыкъ этеди. Нарт эпосдан белгили болгъаныча, ата-бабаларыбыз доммайгъа уугъа барырны аллында   тепсеген, жырлагъан да  этгендиле. 

Кавказ тауланы табийгъаты доммайгъа аламат келишеди: чегетлери, кёкенлери, инжиллери тёгерекге чачыла, жылтырай саркъгъан чучхурлары, череклери да.  

 Кавказны тауларыны арасында   «Доммай Ёлген» деген жер барды. Аны башы кёкге жетемиди деп сейир этерчады. Деу тауну бийиклиги 4046 метрди.  Халкъда жюрюген хапаргъа кёре, ёмюрден аслам заман алгъа Доммай талада Сылпагъарладан бир уучу къылыч бла доммайны уруп ёлтюргенди. Аны этин 20 атха жюклеп, Теберди жанына ётдюргендиле. Андан сора Сылпагъар улуну  чам аты Доммайчы болгъанды.

Къарачайны акъсакъаллары айтханларыча, доммайла ариулукъну къучагъында  - Теберди, Къобан ёзенледе  жашагъандыла. Бу кийик малла аладан ёргеде  ёзенледе да кёп болгъандыла. Ала   Теберди суу бла  Къарачай Къобан бирге къошулгъан  жерде, ол заманда къалын чегетле тёгерегин алгъан гюллю талада, отлагъандыла, кём-кёк таза сууладан ичип. 

Доммайны табийгъаты аламатды, Къара  тенгизден салкъын аяз келгенлей турады. Аланы кючлеринден жайда жауунла, кьышда къалын къар жауады. Алай бла мында жылы, сууукъ да болады.

Халкъда жюрюген хапаргъа кёре,  табийгъатны бу сейир мюйюшюнде алгъын бурун нарт доммайла  болгъандыла, артда  алан доммайла, бюгюнлюкде  уа   чегетлени, сыртланы къарачай доммайла  жасагъандыла. 

Бу кавказлы жаныуар башха жерледе жайылгъанладан санлыла, кючлюледиле, жюнлери къараууз, узун  бурма болгъанды, мюйюзлери  уа -  бюгюлюп. Ауурлукълары бир тоннагъа жетгенди. Чыдамлы малла табийгъатны не тюрлю болумуна  да тёзгендиле. Жайда кюнню бек исси заманында салкъынлада  солугъандыла. Къышны ачы сууугъунда, къарны туякълары бла къазып, къауданны ачып, отлап, къарынларын тойдургъандыла. Чегетледе, сыртлада, таулада сюрюу болуп айланнгандыла, ол а алагъа кеслерин жыртхыч жаныуарладан къорууларгъа онг бергенди.

Болсада бу деменгили малланы адам хорлар чекге жетгенди.  Алагъа уугъа жюрюп, къырып тургъанлары ючюн артыкъда азайгъандыла. Ол багъалы малланы, кёзлери къыймай, тоюмсуз адамла къалай да ёлтюргендиле?!

Къарачай доммай (кавказский зубр) Теберди заповедникде сакъланнганды. Аны алимлери, къуллукъчулары    сейир малны санын кёбейтир  мадарланы тохтатмайдыла.  Болсада бу алтын багъалы   хазна къуруп къалмазына хар адам да жууаплыды.