Ана тилни айнытыууна уллу къошумчулукъ этеди

Кёп болмай филология илмуланы доктору, профессор, Къабарты-Малкъар къырал университетни къарачай-малкъар филология кафедрасыны таматасы, Къабарты-Малкъар Республиканы илмуларыны сыйлы къуллукъчусу Кетенчиланы Бахауутдинни жашы Муссагъа 60 жыл толгъанды. Аны илму ишини юсюнден филология илмуланы кандидаты, доцент Апполаны Алим жазгъанды. Аны басмалауну тийишли кёребиз.

Мусса  Тёбен Чегемде туугъанды. Школну бошагъандан сора, башда сагъынылгъан университетни тарых-филология факультетине окъургъа киреди. Аны 1986 жылда айырмалы бошагъандан сора, бир ауукъ заманны кеси элинде Къулийланы Къайсынны атын жюрютген школда орус тилден бла литературадан окъутады.

1987 жылдан бери КъМКъУ-ну малкъар тилни эм литератураны кафедрасында ишлейди. 1992 жылда Башкъортостанны къырал университетини кандидат диссертацияла къоруулагъан энчи советини жыйылыуунда «Формально-семантические модели именного предложения в современном карачаево-балкарском языке» деген темагъа илму ишин къоруулагъанды.

Аны илму башчысы белгили синтаксист-тюрколог Ахматланы Ибрагим болгъанды. 2001 жылда, докторантурада экинчи жылын окъуй тургъанлай, КъМКъУ-да «Структура и семантика именных предложений в карачево-балкарском языке» деген темагъа доктор диссертациясын болжалдан алгъа къоруулагъанды. 2005 жылда РФ-ни Билим бериу министерствосуну оноуу бла анга профессор деген ат аталгъанды. 2022 жылда Кетенчиланы Мусса «КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу» деген сыйлы атха да тийишли болгъанды.

Алгъын жыллада Кетенчи улу Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну илму къуллукъчусу, КъМКъУ-ну къабарты эм малкъар филология факультетни деканыны орунбасары, бу институтну директоруну орунбасары, КъМР-ни билим бериу эм илму министрини орунбасары болуп да ишлегенди. 2009 жылдан бери университетни малкъар тил, бусагъатда уа къарачай-малкъар филология кафедрасына башчылыкъ этеди.

Профессор, кесини терен билимин хайырлана, къарачай-малкъар тил билимни айныууна магъаналы юлюш къошханды. Аны синтаксисден тинтиулери жаланда Къабарты-Малкъарда угъай, андан тышында да белгилидиле. Ол 240 илму эм окъуу-методика ишни, ол санда он монографияны эм жыйырмадан артыкъ окъуу пособияны авторуду. Аланы ичинде: «Формально-семантические модели именных предложений в современном карачаево-балкарском языке», «Структура и семантика именных предложений в карачаево-балкарском языке», «Структура и семантика номинативных предложений в карачаево-балкарском языке», «Къарачай-малкъар тилни морфологиясы», «Къарачай-малкъар тилде этимни иесиз формалары», «Структурно-семантическая организация простого предложения в карачаево-балкарском языке», «Методика проведения письменных работ на уроках карачаево-балкарского языка в средней школе», «Къарачай-малкъар ономастика», «Къарачай-Малкъар тилде болушланы магъаналары» «Грамматиканы даулашлы соруулары», дагъыда башхала.

Илму бла кюреше, ол тилибизде синтаксис единицаланы мурдор-магъана жаны бла юлешиниулерине энчи эс бурады. Къабарты-Малкъарны гуманитар тинтиуле бардыргъан институтуну къарачай-малкъар бёлюмюню алимлери хазырлагъан «Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тил» (эки кесеги барды) деген уллу илму ишни синтаксис бёлюмюн жазгъанды. Андан сора да, РФ-ни Билим бериу эм илму министерствосуну буйругъу бла Къарачай-Черкесни къырал университетинден алимле бла бирге кавказ эм тюрк тилледе бош айтымны синтаксис мурдорун тинтиуге жораланнган илму ишни жарашдырыугъа къатышханды.

Бюгюнлюкде ол тилибизни миллет энчиликлерин ачыкълау бла байламлы тинтиу ишле бла кюрешеди. Иш кёллюдю. Мен ангылагъандан, Муссаны эм магъаналы илму ишлери алыкъа алдадыла.

Мусса тюрк эм битеулю тил билимге аталгъан халкъла аралы, битеуроссей эм регион илму конференциялагъа тири къатышады. Аны докладларында сёз синтаксис бла чекленип къалмай, дисциплинала аралы соруулагъа да жораланадыла. Ол «Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тил» деген курсдан, андан сора да, «Тюрк тил билимни бусагъатдагъы концепциялары», «Къарачай-малкъар тилде болушланы магъаналары», «Тюрк тилледе тилни кесеклерини юсюнден», «Магистр диссертацияны хазырлауну амаллары», «Грамматиканы даулашлы соруулары» дегенча эм башха энчи дисциплиналадан да лекцияла окъуйду эм дерсле бардырады.

Аны бла бирге магистр программагъа башчылыкъ этеди. Ол дагъыда бийик квалификациялы илму кадрланы хазырлаугъа уллу эс бурады. Алай бла, Кетенчиланы Муссаны башчылыгъында тогъуз кандидат эм эки доктор диссертация къорууланнганды.

Ол окъуу учрежденияланы окъуу-методика жаны бла жалчытыугъа да тийишли магъана береди. Бирси алим-педагогла бла бирге, орта школлагъа деп, малкъар тилни окъутууну концепциясын, андан стандартны, 5-чи-9-чу, 11-чи класслагъа окъутуу программаны, школчулагъа деп «Къарачай-малкъар тилни битеулю сёзлюгюн» да жарашдыргъанды. Андан сора да, А.Плешаковну «Тёгерекдеги къудурет» (1-чи-4-чю классла) деген окъуу китабын кеси тилибизге кёчюргенди эм ол жаны бла хайырланнган сёзлюгюн хазырлагъанды. Окъутууну айнытыуну Федерал институтуну билим бериуню проблемаларыны миллет арасыны илму-методика советини келечиси болуп тургъанды. КъМКъУ-ну тил билимден кандидат эм доктор диссертацияла къоруулау советини къауумуна киреди.

Кетенчи улу окъутуу-юйретиу эм илму-тинтиу иши бла бирге жамауат ишге да тири къатышады. Ана тилни айнытыуну, сакълауну мадарларын басмада, радиода, телевидениеде да терк-терк кётюреди.

Ол не заманда да студентге, аспирантха, жаш алимге, устазгъа – къарачай-малкъар тилден эм битеулю тюркологиядан сорууу болгъаннга болушургъа хазырды. Жашаууну иш бла байламлы магъанасын ана тил бла байламлы тинтиулени мындан ары жангы даражагъа элталлыкъ усталаны хазырлауда кёреди.

Мусса намыслы, адетли, келишиулю эм жарыкъ адамды. Аны къатында турсанг, кесинги да кёлюнг кётюрюледи. Ушакъ бардырсанг а, сейирлери кёп болгъанына тюшюнесе. Ол хар заманда да жетишимге итинеди, адет-къылыгъын бирсилеге да юйреталады. Тырман этип, адамны жанын къыйнамайды. Ариу сёлешип, юйретир затын алай ангылатады. Ол эки сабийни атасыды. Юйдегиси бла бирге жашы Муратны бла къызы Аминаны ахшы миллет тёреледе ёсдюреди.

Биз, Муссаны шуёхлары, ишчи нёгерлери, окъуучулары, аны 60-жыллыгъы бла алгъышлай, мындан ары да ишинде жетишимли, юйюр жашауунда тынчлыкълы, ырахатлы, саулукълу да болуп, ёсюп келген жаш тёлюню юйретиуде бла окъутууда бет жарыкълы урунурун сюйгенибизни билдиребиз.

Поделиться: