Дюгерли къарт таулуланы юслеринден жырлай эди…

Ахыры. Аллы 14 июльда чыкъгъанды.

Кёп заманны ичинде къарангы бауда асыралып тургъан къаратор ажир, бурун тешиклеринден къыстау тылпыу чыгъара, кесин тыйдырмай барады. Бираздан Шаулух гудучуланы жетеди.

Дюгерли да жигит улан эди. Дагъыда атхан огъу жерине жетген мараучу болгъанды. Алгъа бу Шаулухну бугъуп атаргъа умут этгенди. Гола ташны артында тохтап, Айдабол улу келир жол таба къауалын буруп сакълайды. Нёгерлери уа жылкъыны сюрюп арлакъ ётгендиле.

Ол да кесин алайгъа иги да орнатып бошагъынчы, ол тийреге, атын да сапын кёмюкге алдырып, Шаулух жетеди. Сора бугъуп тургъан адамны эслеп къойгъанча, ташха жете бара, атны жюрюшюн бираз тынч этеди. Аз-аздан кёкюрегине от ачылыр жерге жууукълашады. Ташны къатына жетгенлей, ажир жеринден тепмей къалады. Ол бир зат сезгенин ангылап, Шаулух: «Асланбек, чыкъ», - деп сёлешеди.

Дюгерлини онгу бар эди бугъуп тургъан жеринден Шаулухну атып урургъа. Алай ол аны этмеди. Ким биледи, кёп кере шуёхуну юйюнде аны анасыны къолундан туз-гыржын ашагъанымы эсине тюшген болур эди огъесе экиси да жугъутур уугъа жюрюген заманларымы? Тенгин бугъуп атаргъа бетими жетмеди.

Къалай болгъан эсе да, Асланбек чыгъады. Барып Шаулухну аллында сюеледи.

- Ай, осал а, бек сюйгенингден бек кюй дегенлей, сенден ышаннгылы адамым жокъду деп тургъанымлай, бу айыплы ишни къалай этдинг, жер, жарылып, сени нек жутмады, - дейди Айдабол улу, тенгини бетине къарап.

Асланбек кёзлерин жерге ийип бираз турду да, сора, башын ёрге кётюрюп, былай айтды: «Жыйын болуп келгенде, аллыма чыгъып тюбемегенинг ачыу тийди, жюрегиме бек ётген эди. Малкъарлы шуёхум бизни эл къыйырында окъуна сакъларыкъды, кёрюрсюз ол къаллай жашды деп, нёгерлериме жол узуну махтанып келгенме. Сен а не этдинг манга? Къабакъ эшигинги къатындан эки кере айтдыргъан заманда окъуна, аш къанганы артында олтургъан сылтауну этип, аллыбызгъа чыгъып тюбеялмагъанса. Тюзюнлей юйге кирип барсам да жарарыкъ эди, биринчи кере бармай эдим мен ол арбазгъа. Алай ишни болуру болгъанды. Энди аны биз артха къайтаралмайбыз, мынга башха амал жокъду, жаланда къан бла жуууп тазаларгъа керекбиз».

- Да алай эсе, биринчи сен ат. Итлик иш этгенсе. Бюгюнден арысында мен сени кесиме тенг этмейме. Ал къауалынгы къолунга, - дейди Айдабол улу.

Асланбек атыны тагъылып тургъан жерине барып, анга минип къайтады.

- Угъай, бу ишде мени терслигим кёпдю, сен биринчи атаргъа эркинсе. Алгъа сен ат, - деп, дюгерли жаш къаты болады.

Кюн бу жанында жумушун тамамлап, къая башларын къызарта, таула артына ауа башлагъан кезиудю. Малкъар бла Дюгер чекде жап-жашил кырдык басхан бир ариу ёзенден кёпден бери шуёхлукъ жюрютюп тургъан, бюгюн а къанлы жаула болуп, эки жаш адам бетден-бетге къарап, бираз сюелдиле. Сора Шаулухну, ызы бла уа Асланбекни жанларындан атылгъан ачы ушкок тауушла алайдагъы шошлукъну буздула.

Айдабол улу жиберген окъ дюгерли Асланбекни жан башын чачдырады. Аны къызыу къоргъашини уа шуёхуну кёкюрегине чанчылады. Атларыны жалкъаларына жабышыргъа кюрешгенликге, къарыу аладан кетеди. Эки жаш да бир бири ызындан жыгъылдыла. Жап-жашил кырдык къызыл къаннга боялады. Кенг жауурунларын жерге жабышдырып, ахыр кере кюнню ызындан къарай, Айдабол улуну кёзлери энди ачылмазча къысыладыла.

Жырны ахыры уа былай бошалады: ол кюн Айдаболланы Шаулухну ахыр кюню эди. Асланбекни уа нёгерлери юйюне элтдиле. Алай анга да сау болмазлыкъ жара салыннганды. Ай да жамашай, ол да ауушады.

Дюгерли къарт айтхан жырда эки тенгни – малкъарлы жаш Айдаболланы Шаулухну бла дюгерли Асланбекни – къадарлары алай бла бошалады.

Къасболат бла Къанамат

Таулу болуп ким эшитмегенди Къанаматны жырын?! Къартны экинчи жыры олду. Башхалыгъы неди? Къашхатау тийресинде арий тукъумдан эки къарындаш – Къасболат бла Къанамат – жашай эдиле, деп жыр алай башланады. Жашау къыйын, халкъны кёбюсю къолайсыз. Ачдан, жаланнгачдан къыйналгъанды. Была байланы-бийлени мюлклерине, казнаны хазнасына да къол жетдире тургъандыла. Кеслери хайырланнгандан артыгъын къарыусузлагъа, жарлылагъа юлешип болгъандыла.

Власть органла ызларындан тюшгенлеринде уа, былагъа къачаргъа керек болады. Къарындашла Тюркге ётерге излейдиле. Аны ючюн а былагъа къагъытла керек боладыла. Аланы къайгъысын этип, Къанамат бла Къасболат ана къарындашларына Къарачайгъа ётедиле. Ол былагъа бек жарыкъ тюбейди. Жашла нек келгенлерин айтханларында: «Ол мени къолумдан келлик иш тюйюлдю. Алай мен сизни биреуге жиберейим. Ол да сизни жууукъ адамыгъызды. Анга барыгъыз, менден эсе, сизни жумушугъузну ол тынгылы этерикди», - дейди.

Къасболат бла Къанамат ана къарындашлары ийген адамгъа барадыла. Жашлагъа ол да жарыкъ тюбейди. Ашатады, ичиреди, тёшек этип, къонакъланы жатдырады. Быланы уа иги сауутлары болгъанды: ушкоклары, къамалары. Къарындашла жукълап тургъан кезиуде ол адам жашланы сауутларын бирин да къалмай букъдурады. Сора, тышына адам чыкъмазча, эшикни къаты бегитип, барып органлагъа билдиреди.

Кечени бир заманында Къанамат: «Юйню босагъасы къан болуп, аман тюш кёргенме», - деп къарындашын уятады. Ол а тюшге артыкъ ийнаннганладан тюйюл эди. «Тюш ётюрюкден жаратылгъан бир затды. Жат жукъла, солу, тамблагъы кюнню оноуу да этилир», - деп къойду.

Эрттенликде юйню тёгерегин орус къазакъла алып тургъанын жашла кёрдюле. Сермеп сауутларына узалдыла. Тапмагъанларындан сора бушуу-бушман болдула. Къанамат уруп, эшикни бузуп, отоудан чыгъады. Алайда уа юйню иеси бугъуп болады да, жаш чыгъа келгенлей, кюрек бла уруп, башын жарады. Къаны тёгюле тургъаннга да къарамай, Къанамат ол адамны бууады. Ёлюкню сыртына кётюрюп чыгъып, аны бла уруп, къазакъладан да эки-юч адамны ёлтюреди, деп жыр алай бошалады.

Къанаматны Малкъарда жюрюген жыры бла дюгерли къарт жырлагъанындан башхалыгъы неди дегенде, башында айтханыбызча, эки къарындаш, жанларына къоркъуу тюшгенде, Тюркге, Стамбулгъа кетерге излегендиле. Биздеги жырында уа Арисейге ётейик деп айтылады. Дагъыда бир жерине эс бурайыкъ. Жырда быллай жери да барды: «Къашхатау тийресинде Арий тукъумдан эки къарындаш жашай эди», - деп.

Бу жырны тюзю дюгерли къарт айтханча окъуна болур. Нек дегенде бизни жаныбызда бир-бир жырланы революциядан сора тюрлендирилгенлерини хапары барды. Алайды да, Малкъарда этилген жырла Дюгерде да жырланнгандыла.