Акъыллы къанатлыла

Бек сейирди: бир-бирде къанатлыланы къылыкъларына къарап турсанг, ала хар затны ангылагъан сунаса. Сёз ючюн, къанатлыла табийгъат  къыйынлыкъны келирин къалай биледиле? Аны юсюнден биз  биолог, Бабугент элде орта школну устазы  Магомедланы Фатима  бла ушакъ этгенбиз.

- Къанатлыланы жашауларын тинтемидиле алимле?

- Хау, бегирекда быллай тинтиуле кёбюрек тыш къыраллада бардырыладыла. Эрттеден бери да алимле сейир этедиле къанатлыланы къылыкъларына. Америкалы алимле къанатлыла уллу боран  торнадо бла келликлерин бир бёлек кюн алгъа билгенлерин, алай бла къыбыла жанына учуп кетиулерин тохташдыргъандыла. Жаныуарланы аллай къылыкълары илмугъа эрттеден бери  белгилиди. Кёп жаныуар  жер теберигин алгъадан биледиле. Алай анга ала  къалай бла  тюшюннгенлерин алыкъа адам улу ачыкълаялмагъанды. Бу  жол а америкалы алимле ангылагъандыла къанатлыла табийгъат къыйынлыкъ келлигин къалай билгенлерин.Сёз 2014 жылда АБШ-ны юг жанын ургъан уллу боранны юсюнден барады. Андан  эки кюн алгъа, алтын къанатлы жырчы чыпчыкъла жети жюз километр узакълыкъда болгъан Флоридагъа учуп кетген эдиле. Аны юсюнден алимле къанатлыланы бутчукъларына салгъан  датчикледен билген эдиле. Алимлени айтханларына кёре, ол къанатлыла Колумбиядан къайтхан эдиле беш минг километр  учуп. Ол жолоучулукъгъа  кёп кюч кетгенине сёз да жокъду, алай эсе да, къанатлыла жолгъа атланнган эдиле.

-Ала къалай билген болур эдиле табийгъат къыйынлыкъны келлигин?

-Бу соруугъа жууап барды: къанатлыла адамдан эсе иги ангылайдыла кёп тюрлю хауа болумну, сёз ючюн, хауаны басымыны тюрленнгенин, температурасын, желни терклигин эм башха затланы. Ма аланы сезедиле къанатлыла. Инфратауушлагъа саналадыла 20 герцден алаша болгъан акустикалы  толкъунла да.

Жыйырма герцден алашадагъы толкъунланы акустикалы инфратауушлагъа санайдыла. Адамла аланы къанатлылача эм башха жаныуарлача сезалмайдыла.

 -Биз университетде окъугъаныбызда, вулкан атылса, цунами урса эм ядролу топ-окъ чачылса,  инфратауушлу толкъунла къураладыла, ала тёгерекге  мингкилометрлик узакълыкъгъа жайыладыла, деучю эдиле.

-Хау, ала белгили шартладыла.  Сёз  ючюн,  ядролу бомба атылса, ол къурагъан толкъунла  жерни битеу тёгерегине айланадыла. Ядролу сауутну сынау битеу дунияда эркин этилмегенини юсюнден келишимге бузукълукъ этилсе билирге деп битеу дунияда инфратаууш датчиклени сети къуралгъанды.

Тинтиулени авторлары табийгъат къыйынлыкъланы алгъадан билиуде къанатлыланы магъаналары уллу  бола баргъанларын энчи халда чертгендиле, жууукъ жыллада уа  хауаны битеу халда жукъаргъаныны хатасындан уллу боранла эм торнадала боллукъдула, дейдиле.

- Да ала бусагъатда да аз тюйюлдюле.

- Адам улу табийгъатны жашауун бузады. Аны хатасы уа кесине тюшеди. Чыпчыкъла уа, къыйынлыкъланы сезип, къутуладыла. Жарсыугъа, адам  табийгъатны алай сезалмайды.