Шаптал терек

– Балам, мени алтын Тенгизчигим, санга чакъгъан терекни жырын айтайым…

– Ынна, Аслан бла ойнаргъа барайым андан эсе, сакълап турады.

– Да ингирде кёп чапхандан арыйса да, жукълап къаласа. Чакъгъан терекни жырын не заманда айтырыкъма мен санга?

– Терекни жыры неге керекди манга?

– Да алманы, кертмени, эрикни уа бек сюйюп ашайса…

– Сора не?

– Терекни жырын да билирге керексе!

– Хо, амма, кюнлени бир кюнюнде тынгыларма, шёндю уа ойнаргъа барайым. Салкъыныракъ заманда футбол ойнап, кюн къызса уа, сууда жууунурукъбуз.

– Да бар. Сакъ болугъуз суу боюнунда.

Тенгиз бла Аслан футбол талагъа жетгенлеринде, анда тенгчиклери жыйылып тура эдиле. Бир-эки сагъат ойнап, башха орамны жашчыкъларын хорлап, суу боюнуна тёгюлдюле. Жууунуп, ызы бла жылы, уллу ташлада жатып, ойнай-кюле, заманларын зауукълу оздурдула.

Ала элге къайтып келгенлей, жолда машинала бир кезиуде кёп болуп къалдыла. Алагъа эси кетип, Тенгиз жолну тюз къыйырына жууукълашханын эслемеди, аягъы учхалап, жаргъа кетди. Асланны къычырыгъы элгендирди, алай тюз ол кезиуде жарны угъай, чакъгъан терекни кёрюп, сейирге къалды. Бир такъыйкъаны ичинде: «Жалан ташда къалай ёседи терек?»– деген соруу учду мыйысында. Сора къызгъылдым гюлчюкле юсюн басхан терекни ариу ийиси бурунуна урду. Тюз ол къысха кезиучюкде бир бутакъгъа къолчукълары чулгъандыла, экинчисине уа аякъчыкъларын салды. Уча келип, тарда ёсген терекге олтуруп къалды. «Мен бюгюннге дери тереклени чакъгъанларын, бу ариу ийисни нек эслемегенме? Ынна айта эди кюн сайын: «Чакъгъан терекни жырын айтайым», – деп, мен а тынгыламай эдим… «Ариу жыр болур…», – деп келеди кёлюме.

Жарны башында уа адамла машиналарындан чыгъып, гузаба эте эдиле. Жарым сагъатдан вертолёт жетди, жашчыкъ «къоннган» терекге жууукълашып, аны къутхардыла.

Ингирде, жукълардан алгъа, Тенгиз: «Ынна, чакъгъан терекни жырын айтчы манга. Мен бюгюн аны кёргенме. Бал ийисли, дух ийисли терекни. Ол алай ариу эди!» – деди. Ынна уа, ышарып: «Балам, бюгюн ариулукъ санга бетин ачханды. Иги кюн эди», – деп, чакъгъан терекни жырын айтып башлады. Тенгизни анасы уа, адам эшитмез ючюн, бетин жастыкъгъа басып, ауузун жан жаулукъ бла жабып жиляй эди, инбашлары къалтырай…

…Ол кече бешжыллыкъ Тенгизчик тюш кёрдю: жол къыйырында, жар башында бир шаптал терек шууулдай, желде жырын жырлай. Аны къатында уа акъ сакъаллы аппа.

– Мен а билеме чакъгъан терекни жырын, ынна юйретгенди, – деди Тенгизчик.

– Хар терекни да кесини жыры барды. Бу дуния жырладан, макъамладан толуду, – деди аппа. – Билемисе, бу терек къалай ёсгенди? Къайдан келгенди? Къонакъ терекди бу. Кюнлени бир кюнюнде шаптал сюекни жерге жол къыйырында  Асан улу салгъан эди. Бар эдиле аллай адамла эртте заманлада: ахчасыз-бохчасыз узакъ жерлеге билим излей баргъанла, хаж къылгъанла. Шёндюча, самолётла бла жетмей эдиле сыйлы жерлеге. Жылла бла жоллада, ийне бла жер къазгъанлай, аз-аз билим жыя…

– Асан улу уа сыртына кётюрюпмю келтиргенди терекни Малкъаргъа?

– Угъай, бала. Бюртюкню жерге салсанг, битим ёсгенлей, шаптал сюек да терек болуп кетеди. Хаж къылгъанында, сыйлы жерледе  Асан улу шаптал терекни къатында шинтикге олтуруп солугъанында,  бишип, жерге тюшген шапталны ашагъан эди. Ызы бла терекге: «Сау бол, жолум узакъды, Аллах айтса, энтта да тюбеширбиз», – деп, жолуна тебиреген эди. Тардан бурулгъанында, кёлю асыры кётюрюлгенден, жиляп къалгъанды. Таулугъа Малкъардан багъалы бир зат да жокъду.

– Аппа, элине жетгенден сора уа нек жиляй эди Асан улу

– Адамла бек къууаннганларында,  бир-бирде жилягъан да этедиле. Асан улу уа чексиз къууаннган эди. Къол жаулугъун хуржунундан алыргъа узалса, анда уа –  шаптал сюек. Сыйлы жерледен салам! Асан улу ол сюекни жол къыйырында басдыргъанды. «Былайда шаптал терек ёссюн, я Аллах, хар жолоучугъа кюнню къызыуундан къутулургъа болушсун, ач болгъан шаптал къапсын, жюреги ачыгъан бу терекни ариулугъун, халаллыгъын кёрюп, жапсарыу тапсын, былайда этилген тилекле къабыл болсунла», – дегенди. Тенгиз, тилекле жер башында къайда да этиледиле, кёбюрег а – ариу жерледе.  Къая башларында, чакъгъан тереклени къатларында…

– Мен да билеме чакъгъан терекни ариулугъун, жарда кёргенме аны! Тилек этерге уа эсиме келмеген эди.

– Жарсыма, жашауунг алдады, бала! Терекле кесиучю болма. Къолунгдан келгенича, адамла жюрюген жерледе терекле орнат. Аланы салкъынлыкълары, шапталлары, алмалары, кертмелери, эриклери уллуну-гитчени да къууандырлыкъдыла. Терек аманнга, игиге да бирча саугъалайды салкъынлыкъны. Терек айырмайды бизни бир бирибизден, хар инсан да ашаса, тойса, насыплы болса сюеди.

…Тенгизчик эрттенликде атасына тюшюн айтды. Ол а эшитмеген эди Асан улуну шаптал терегини юсюнден бир зат да. Ынна уа: «Бизде, Чегемде, тюйюлдю ол. Асан улуну шаптал тереги Черек ауузундады. Ол сыйлы жерледен келгенин билип, къонакъла да алайда тилекле этедиле, бутакъларына тюрсюнлю баучукъла тагъадыла», – деди. 

Бардыла Тенгизчик бла атасы Черек ауузуна. Анда уа Асан улуну шаптал тереги кесилип. Тюрсюнлю баучукълары бла бутакълары уа жаргъа атылып…
Байсыланы Марзият. 

 

Поделиться: