Кёнделенден Эльбагъа дери

Кёнделенчи Бийчеккуланы Хажи-Мурат 1941 жылда эл школну бошай тургъан жаш эди. Ол жыйырманчы июньда экзаменле бергенди. Бир кюнден сора уа Уллу Ата журт уруш башланнганды.

Аны мураты уа лётчик болургъа эди. Байсолтанлы Алимни юсюнден эшите ёсген жаш анга ушаргъа бек сюйгенди. Школну бошагъанындан сора бир ыйыкъдан аны военкоматха чакъырадыла эмда авиация школгъа жиберирге дейдиле. Аны биргесине да тёрт жашны Геккиланы Ахматны, Тёппеланы Ибрагимни, Аккайланы Махмутну, Жеттеланы Азнорну да Ейск шахаргъа ашырадыла. Аланы жарыкъ умутлары кёп эди. Алай ала уруш отуна кёмюлгендиле. Хажи-Муратны лётчик болургъа мураты да…

Жашла баргъан поездге немислиле бомбаланы къуюп тебирейдиле. Ма алайда быланы, аскерчиле жетишмейдиле деп, хауа-десант аскер болгъан жерге ашырып къоядыла. Андан юч жылны ичинде юйреннгенинден сора, Бийчекку улуну Одессагъа жибередиле. Биринчи кере къазауатха да ол мында киреди. Аскерле Керченский переправадан ётюп, Краснодар крайгъа чыгъадыла. Былайда къаты уруш баргъанды. Таулу жаш да «За отличные боевые действия» деген майдалгъа тийишли болады.

Краснодардан а аны Таманьнга полк школда окъургъа ашырадыла. Аны уа ол тамата сержант болуп бошайды. Ызы бла дивизияны Дондагъы Ростовха келтиредиле. Шахарны душмандан къорууларгъа керек эди. Аскер кюч аз болгъаныны хатасындан, ала бек къыйналадыла. Былайгъа болушлукъ жетгенинден сора шахарны гитлерчиледен тазалайдыла.

Алайдан аны Тамбов шахарда офицер школда окъургъа жибередиле. Мында артиллерист болады, сора, биягъы Дондагъы Ростовха къайтып, экинчи гвардиячы аскерни къауумунда кючлю урушлагъа къатыша, Сталинградха дери жетеди.

Урушха къатышхан кезиуюнде Бийчекку улу тёрт кере къуршоуда болгъанды. Аланы юсюнден кеси былай эсгерген эди:

- Бир кере бизге къуршоудан къутулургъа танкла болушхан эдиле. Экинчиси уа мени эсимден бир заманда да кетерик тюйюлдю. Кёз аллыгъызгъа бир келтиригиз, ахырысы бла жюзе билмеген адамны Дон сууунда. Биз кёчеден-кёче барыргъа кюрешебиз. Мен сууну боюнунда къанга кибик бир зат табама, аны тёрт метр чакълы болур эди узунлугъу, кенглиги уа бек тар эди. Болсада анга автоматымы, керохуму, документлерими да тал чыбыкъ бла байлайма. Кесим да ол къангадан тутуп сол къолум бла, онг къолум бла уа жюзерге кюрешеме. Биз алайда 150 адам бар эдик. Бир жарымы, жарсыугъа, суугъа батады. Волгадан да ма алай къыйналып, къайыкъ бла жюзюп ётген эдим.

Ючюнчю кере Шахты шахарны тийресинде, ол да Ростов областьдады, болама къуршоуда. Тёртюнчю уа – Сталинградда. Ары узакъ Востокдан бизни арабыз 50 метр болуп, ма алай уруш этгенбиз. Сталинградда хорламыбыз бизге биринчи уллу хорламча ма алай кёрюне эди.

1943-1944 жыллада, Совет аскер алгъа барып тебиреген кезиуде, Бичекку улу Калач Донскаяны, Ростовну, Таганрогну, Евпаторияны, Николаевны, Одессаны, Дубасарыны, Тераспольну, дагъыда башха шахарланы азатлаугъа къатышханды. Днепр суудан да ётгенди. Кишинёв шахар ючюн баргъан урушда Хажи-Мурат ауур жаралы болады. Аны Москвагъа госпитальгъа жибередиле, алай анга анда жер табалмайдыла. Андан Пензагьа элтедиле. Анда да жокъ жер. Пензадан а санитар поезд бла Чимкент шахаргъа ашырадыла. Ахырында Ташкентдеги госпитальда жер да табылады.

Жарасы бек къыйын болгъаны ючюн, аны онг бутуну сюегин окъ тешип чыкъгъандан тышында да, ол бир ненча жеринден ууалып да эди, аягъын кетерирге оноу болгъанында, жаш анга ыразылыгъын бермейди. Алай бла анга операция да этип, беш айны ичинде багъадыла.

Ызы бла уа 68-чи артиллерия полкга – Ташкентде маршевой батареягъа командир этип жибередиле. Андан сора бу полкдан экинчи Украина фронтха ашырадыла. Анда Магдебург, Торгау эм башха шахарланы алыугъа къатышханды. Эльба черекни тийресинде баргъан сермешде уа совет аскерчиле ингилиз-америкалы аскерчиле бла тюбешгенде анда болгъанды.

Сталинград сермешде, Николаев шахарны къоруулау ючюн да «За отвагу» майдалла бла, Кишинёвну азаталагъанда Александр Невскийни биринчи даражалы ордени бла, Дондагъы Ростовну эм Одессаны азатлагъанда Уллу Ата журт урушну экинчи даражалы ордени, андан сора да, жыйырмадан аслам башха-башха майдаллагъа тийишли болгъанды Бийчекку улу.

Уруш бошалгъандан сора аны Ташкентде аскер округга жибередиле. Мында уа ол 1945 жылда жетинчи ноябрьде Фрунзеде бардырылгъан аскер парадха да къатышханды. 1947 жылда оккупация аскерни къауумунда Хажи-Муратны артха Германиягъа жибередиле. Ол аскерде 1954 жылгъа дери къуллукъ этгенди.

1948 жылда Фрунзеге отпускагъа келген кезиуюнде Хажи-Мурат Залийханланы Чокканы къызы Мария бла бир юйюр къурагъанды. Ала тёрт къызны ёсдюргендиле. Бирге уа 55 жылны жашагъандыла. Таматалары Света алим секретарьды. Зухура медицина илмуланы докторуду, Фатима медицина илмуланы кандидатыды, Люба да врачды.

Бийчекку улу отуз жылдан асламны Терс-Къолда обсерваторияда базаны башчысы болуп ишлегенди. Туудукъларына, аладан туугъанчыкълагъа да къууана жашагъанды.

Хажи-Мурат уллу юйюрде туугъан эди. Анасы Абидат Отарланы тукъумдан болгъанды. Юйюрде жети сабий ёсгенди. Аталары Исмайылны бла тамата къызлары Соняны 1942 жылда гитлерчиле илишаннга салып ёлтюрген эдиле.

Биз а Бийчеккуланы Хажи-Мурат бла 2012 жылда майда тюбеген эдик да, анга ол заманда 88 жыл толгъан эди. Алай эсе да, аны тирилигине ким да сукъланырча болгъанды.

Жарсыугъа, ол бюгюнлюкде энди дуниясын алышханды. Болсада аллай ветеранларыбызны, дунияда эм кюйсюз урушну кёзлери бла кёрген, хорламны жууукълашдырыр ючюн жанларын-къанларын аямагъан адамларыбызны, хурметли къартларыбызны биз унутмайбыз. Аллайларыбызны бир кере кёргенибиз, таныгъаныбыз ючюн да къадарыбызгъа ыразы бола жашайбыз.

Мокъаланы Зухура.
Поделиться: