Кюнню халы нек тюрленеди?

Росгидрометде бизни къыралда хауа болумлада къоркъууланы юсюнден доклад хазырлагъандыла. Кюнню халында болгъан тюрлениулени жер башында эм уллу къоркъууланы тизмесинде биринчи жерге салгъанды Битеудуния экономика форум, кесин да террорчулукъдан окъуна алгъа чыгъарып. Анга былай уллу эс бурурча хауагъа не болгъанды, биз андан нени сакълайыкъ? Аны юсюнден белгили россейли экспертле хапарлайдыла.

«Не иссилик неда сууукълукъ, болмагъанча уллу жауунла неда къургъакълыкъ – къысха айтханда, болум алайды», - дейди гидрометеорология эмда тёгерекдеги къудуретге мониторинг этиу федерал араны алгъын башчысы Максим Яковенко. «Биз Россейде жер жюзюнде жылы бола баргъанындан да тюрлениуле сакълайбыз деген тюз тюйюлдю. Боллугъу болгъанды, биз аны толусунлай ангылаялмагъанлыкъгъа», - деп къошады А. И. Воейков атлы Баш геофизика обсерваторияны таматасы, профессор Владимир Катцов.

Къыш сууукълада неда жайда иги да салкъын кюнледен биринде былай сорлугъунг келеди:   къайдады да ол сиз айтхан  битеулю  иссилик, къарачыгъыз терезеге! Алай, не десенг да, тюрлениуле уа бардыла. Аны бек осалы уа – хауаны къутургъаныды, кесин бир  жанындан башхасына атып тургъаны.

- Дагъыда хауа  тутхучсуз  бола барады. Бир-бир  жерлеге неда жылны кезиулерине келишмеген затлада эсленеди ол.  Ала сагъайтадыла, къоркъуу келтиредиле.  Прогнозлада ол эрттеден да эслене эди, алай фантастикача кёрюне эди, - дейди Владимир Катцов. -Иссилик, торфяникле жанадыла.  Битеу халкъ сагъаяды, хар ким да жер жюзюнде хауа жылына баргъаныны юсюнден айтып башлайды. Ызы бла уа салкъынлыкъ келеди, аны бла уа уллу кёллюлюк:  хо, энтта да бир ауукъ заманны созарбыз. Ол сансызлыкъ ючюн а артда бек уллу багъа тёлерге тюшерикди.

Хау, политиклени башха да бек кёп борчлары  бардыла: террорчулукъ, урушла, ачлыкъ, финанс кризисле… Алай климатны уа бир энчилиги барды: ол кесини юсюнден бизге болмагъанча аллай иссилик неда къар жаууп билдиргенинден сора да, кёп проблеманы  да сылтауу болуп чыгъады. Бир жаны бла метеорологла кеслерини даражаларын кётюрюрге кюрешедиле дерге да боллукъду, алай хауада бола баргъан тюрлениулени  къоркъуулугъа жаланда ала санап къалмайдыла.

- Алгъаракълада Битеудуния экономика форумну жер башында къоркъууланы юсюнден кезиулю доклады басмаланнганды. Талай жылны ичинде хауада тюрлениуле биринчи жердедиле. Террорчулукъ эм башхалары уа аладан сора барадыла. Мингнге жууукъ белгили экспертни оюмлары ма аллайды, - деп эсгертеди Владимир Катцов. – «Хауада  бир заманда да болмагъанча тюрлениуле» деп жылны кезиуюне келишмей жаугъан къаргъа неда бек сууукълагъа, иссиликге, къургъакълыкъгъа, агъачлагъа от тюшгеннге, ырхылагъа айтадыла. Аллай къоркъууланы жаланда  бири гитче къыраллада бардыла. Сёз ючюн, айрыкамлада жашагъанла тенгизни кётюрюлюуюне дайым сагъайгъанлай турадыла. Бирле уа уллу желлени къоркъуп сакълайдыла.

Тийреси  уллу болгъан  Россейни аллай къоркъууларыны саны  айтып-айтмазча кёпдю. Бир  жаны бла уа аланы бир кесеги хайыр да келтирирге боллукъдула. Сёз ючюн, хауа жылы бола бара эсе, къышда юйлени жылытыугъа  азыракъ къоранчла этилликдиле. Арктикада бузла эрий баргъанларыны хайырындан а кемелеге жол ачылады. Алай аланы  башыбызгъа жаратыргъа юйренирге керекбиз, регионлагъа, экономиканы бёлюмлерине этиллик мадарланы планын жарашдырыргъа.

- Къоркъуулу тюрлениулени прогнозу игилене  барады. Ахыр он жылны ичинде Москвада уллу къар жауарыгъы аллындан окъуна жаланда бир кере билинмей къалгъанды - 2009 жылда 7 декабрьде. Башхаларыны прогнозу уа тюз болуп чыкъгъан эди, - деп ёхтемленип айтады Гидрометараны илму жаны бла башчысы Роман Вильфанд. – Алай дагъыда  жюз процентге  билирге уа  бир заманда да онг  боллукъ тюйюлдю. Хауада бизге ангылашынмагъан тюрлениуле жюз, минг жылдан да болгъанлай турлукъдула.

Бу тюрлениулеге келиширге кюрешмей,  аладан къутулур амал тапхан хайырлы  болмазмыды? Москвада парадланы аллында жауун булутланы чачадыла да, къар бла уа алай этерге жарамазмы?

- Климатны тюрлендирирча артыкъ кёп амал жокъду, - дейди Роман Вильфанд. – Хау, бир жерде жауун жаумазча биз булутланы чачабыз. Аэропортну къатында туман кетерча этерге къолубуздан келеди. Таулада артыгъы бла жыйылгъан къарны да топла бла атдырып тюшюребиз энишге. Алай саулай дунияда климатда бола тургъан затланы тюрлендирирге кюреширге уа керекмиди? Мен оюм этгенимча - угъай. Биринчиден, иги хауа болум деген хар кимге да башхады. Мен мында адамланы сюйген-сюймегенлерини юсюнден угъай, экономиканы излемлерини юсюнден айтама. Аны себепли «келигиз, ма быллай болум къурайыкъ» дегенден хайыр боллукъ тюйюлдю.

Экинчиден а, адам улуну жаланда бир циклонда болгъан  энергияны окъуна чыгъарыргъа къолундан келмейди. Юлгюге, энди  къуралгъан циклонну кючю Хиросимагъа  бла Нагасакиге тюшген атом бомбаланы он-онбешисине  тенгди.

Дагъыда ООН-ну климатны тюрлендириуге чек салгъан конвенциясы барды. Хау, америкалыланы Аляскада сынаула  бардыргъан  хапарлары барды, алай алагъа бизде ышарып къоядыла.