Байдалары

Тукъумда жюрюген таурухлагъа кёре онтёртюнчю ёмюрню биринчи жарымында Байда деп биреулен Дюгер жанында жашап болгъанды. Аны туудукълары анда алты атагъа дери тургъандыла. Аланы атлары да сакъланнганды. Ала быладыла: Байда, Бийтуу, Байболат, Шырдан, Бадинат, Лепшокъ.

Лепшокъгъа жаш туугъанда, анга да Байда деп атайдыла. Ким биледи, не сылтау чыкъгъан болур эди, Байдагъа ол тийреледен кетерге тюшеди. Айлана келип ол Огъары Малкъарда тохтайды. Баям ол кеси жангыз келип, анда юйдегили болгъан болур. Аны юйдегисини юсюнден бизге хапар жетмегенди. Алай жашыны аты уа Биченчи болгъаны белгилиди.

Тукъумну бир-бир адамлары айтханнга кёре, ол аны чам аты болгъанды. Къалай эсе да бизге жетгени олду.

Аны заманы жетгенде, Рахайладан къыз алады. Ала бирге къауум жыл жашайдыла. Сабийлери болмай турады. Юй бийчеси къаратонлукъну кесине атап, эрине дагъыда бир къатын алдырады. Ол а Аппайланы къызлары эди – жети къарындашны жангыз эгечлери. Биченчи аны алгъандан сора, эки тиширыу да айлы болуп, жашла табадыла. Рахайланы къыздан туугъаннга Бийтуу деп атайдыла. Аппайланы къыздан туугъаннга уа Хошу дейдиле. Аппайланы къызлары дагъыда бир жаш табады. Анга уа Исса дейдиле. Иссагъа, жууукъ адамлары къубултуп, Итте дегендиле.

Байда уста темирчи эди. Ёз усталыгъына жашын Биченчини да юйретгенди. Темир тюйюп, андан экиси да кёп затла этип болгъандыла. Ол санда бичакъла да. Аны энчи белгилеп нек айтханыбызны да билдирейик.

Эм алгъа Атабийни жырыны бир кесегине эс бурайыкъ.

- Сокъур Атабий темирчиге келгенди:

«Манга бичакъ ишле», - деп тилегенди.

- Абайладан измисиз ишлемем, - деди.

Абайлары анга изми бердиле.

- Нек ишлемейди, бар, ишлесин дедиле.

Белгилисича Абайлары малкъар бийле эдиле. Байданы адамлары ала бла бек татлы жашагъандыла. Жырда айтылгъан Атабийни уа эки къызы болгъанды. Суу суратлача бир ариу жанла.

- Абайлары ол эки къызны сатып жибердиле.

Сокъур Атабийге бушуу салдыла.

Эки къызын бирча сатып жойдула, - деп, ол жырда дагъыда алай айтылады.

Атабий къызларына этилген ишни билгенден сора Абайлагъа дерт жетдирирге къаст этеди. Сора Байдаланы Бийтуугъа барып, бичакъ ишлерин тилейди.

Къарт болгъанма, - дейди, - тишим жокъ, бирле садакъагъа бир зат берселе да, кесип ауузума элтирча, бичагъым жокъ. Къартлыкъ намысымы этип, манга бир бичакъ этип бер, - деп тилейди.

Абайладан эркинлик болгъандан сора, Байда улу да къартха бичакъ ишлеп береди.

Бир жол, Абайланы жашлары жортууулдан къайтыр заманнга, Сокъур Атабий жашла жатхан отоуладан бирине къутулуп, бугъуп къалады. Кече ала жукълагъандан сора, къарт жашладан экисин ёлтюрюп, ючюнчюсюне бара тургъанлай, ол уянып къалады. Экиси да сермешедиле да, къарт онглуракъ болуп, ючюнчю жашны да, бичакъ бла уруп, жаралы этеди.

Къаны да саркъа, жаралы жаш, отоудан къачып чыгъып, къаладан узакъ болмай ёледи.

Къарт Атабий юйюне келеди. Юс кийимин алышындырыргъа башхасы болмайды. Кийимлеринде къан жугъуланы уа эслемей къояды.

Эрттенликде Абайланы къалаларына шапалары келедиле. Алай андан киши чыкъмайды. Тюшге дери сакълайдыла да: «Тейри, была быллай бир жукъламаучу эдиле», - деп, къалагъа жууукълашханларында, къан ызланы кёредиле. Аны бла барып, жашны табадыла, къалагъа кирип, болумну кёредиле. Элге бушуу хапар жайылады.

Абайланы элде тинтиу, къозгъау башлайдыла да, къартны къан жугъулу кийимлери бла тутадыла. Ол да, букъдурмай, ишни болушунлай айтады.

- Къул Атабий сёзню узакъ ашырмай,

Этген ишин айтды къоркъмай, жашырмай.

- Башха адамны жокъду мында хатасы, -

Деди, - менме бу къайгъыны атасы.

Къартны андан ары оноуун Абайлары этген эдиле. Жырда айтылгъанына кёре, аны эки эмилик атха тагъып жибергендиле.

Сора элде: «Атабийге бичакъны ким ишлеп бергенди? Бичагъы болмаса, ол адам ёлтюраллыкъ тюйюл эди», - деген хапар чыгъа башлайды.

Кертисин айтханда, Абайланы Байдалагъа даулары  жокъ эди. Алай хапар уллудан-уллугъа кете, адам ачыргъа тюшер, эки тукъум ортагъа сууукълукъ кирир деп, Байдалары Бызынгыгъа кёчедиле. Ол заманда ала сегиз адам бола эдиле: беш эр киши – Байда, аны жашы Биченчи, туудукълары Бийтуу, Хошу, Исса, юч да тиширыу. Ол санда Биченчини эки къатыны эм анасы.

Байда кеси, юйдегиси, Биченчи эм аны эки къатыны да Бызынгыда асыралгъандыла. Анда Байда сабаны деп жер да барды.

Байдалары Бызынгыда жашагъанларында, Кърым ханны, аманатлыкъ бир аламат ажирине къарап болгъандыла. Бир жол ат, чалман бурууну башы бла секиреме деп, къарынына къазыкъ кирип ёледи. Иш алай болгъандан сора, атны иеси: «Атны багъасын къайтаргъынчы, биригиз менде ишлесин», - дейди.

Баргъаны боллукъду.