Бахсан тарыны къуралыууну хапары

Басхан ауузуну къуралыуу къалай ётгенини юсюнден кёп тюрлю билдириуле бардыла. Аладан бирин а манга хурметли таматаларыбыздан бири Джаппуланы Рамазан айтхан эди. Сора Джаппу улу аны миллетибизни не кёп келечиси билсе сюе эди. Нек дегенде, бу тарны юсюнден кёп тюрлю информация жюрюйдю.

«Жаш тёлю миллетибизни тарыхын билирге керекди. Мен кесим алача заманымда бек уллу кёллю эдим. Сокъуранама, алай затны тюзетир онг а жокъ. Аны себепли хапарымы да узакъ кёчгюнчю жылладан башларгъа сюеме. Акъылбалыкъ болгъан заманым эди. Къазахстанда жашай эдик.  Геккиланы Донгай акъсакъалны бла бизни арабыз 7 километр чакълы эди. Бизге къонакъгъа ол 3 кере жаяулай келгени эсимдеди. Жолоучулугъуну сылтауу уа манга Бахсан ауузуну тарыхыны юсюнден хапар айтыу эди. Эсимдеди: «Жашым, сенден сора бу тийреде хазна адам жокъду айтханымы эсинде тутарыкъ.  Жашай баргъан заманда, кюнлени биринде ол санга керек болур», - дегени. Алай ол кезиуде артыкъ уллу сейирим жокъ эди мени айтылгъаннга.

Донгайны кесини юсюнде тохтагъанда да, аныча адамла миллетде 100 жылгъа бир тууадыла деп, таукел айтырчады. Аллахны къадары болуп, ол кёчгюнчюлюкден да къайытхан эди. Беш Тау элни юсюнден айтып бошагъандан сора ол Къарачайгъа, Дюгерге да ёте эди. Мен анга тынгылы тынгылагъан жаш болсам эди, бюгюн кёп тарых хапар айталлыкъ эдим. Алай, не медет…

Тарыхда болгъан ишлени хар бирин да ол жыллары бла айтханды. Мени эсимде уа жаланда Бахсан ауузу 1470 жылда къуралгъанды дегени къалгъанды. Малкъар ауузланы барысындан да кеч къуралгъанды кеси да. Аны къурагъанла уа бызынгылыла Жаппу бла Гекки болгъандыла. Ала экиси да айтхылыкъ уучула эдиле. Ючюнчю тенглери уа Сюйюнчладан. Аты  белгисизди. Алай бла малгъа, уугъа да барып, Холамны бла Бызынгыны кечиндирип тургъандыла. Бир жол а тюзге тюшедиле эм кёп малгъа тюбейдиле. Алайда урушуу башланады эм Сюйюнчланы жаш алайда ёледи…

Бир къауум заман озгъандан сора аны юй бийчеси Жаппугъа бла Геккиге жарсыуу бла келеди. Тиширыу къайынлары мюлкден юлюш чыгъармаз ючюн, аны жангыз сабийи Ёрюспюню жояргъа сюйгенлерин айтып, баласын къутхарырларын тилейди.

Кюнлени биринде ала кезиулю жортууулгъа тебирегенлеринде, элде адам аз болгъан кезиуде, жашчыкъны къыз сабийнича кийиндирип, жолгъа атланадыла. Алай бла ингирге Ёрюспю тас болду деген хапар чыгъады. Излейдиле, тапмайдыла. Сурашдыра кетгенде, элден жаланда Жаппу бла Гекки чыкъгъанларын тохташдырадыла. Эллиледен биреу уа ат артында алада бир къыз сабийни кёргенин айтады. Алай бла ишни болушу ачыкъланады. Нек дегенде бизни миллетде тиширыуну ат боюнуна алгъандыла. Мараучула уа жаш сабийни юсюнде ол адетни эсге алмай къойгъандыла. Къалай-алай болса да, жолоучула ыфчыкдан аууп къутуладыла. Биринчи ала Кёнделен аягъында агъач тийресинде орналып жашагъандыла.

Заман бара баргъанда, алагъа миллетден биреу, экеу келип къошула, гитче эл къуралгъанды. Сора быланы дюгерли Къайтукъ бий элгендире, къоркъута башлагъанда, ала кётюрюлюп, Камук деген жерчикде орналгъандыла. Алайда жашау этип тебирегенлеринде, ётюп бу тийреде болумну да тинте-тинте туруп, бир къауум замандан ары кёчгендиле. Атына да Уллу Эл деп атагъандыла.  Ёрюспю бек жигит эм ётгюр жаш болуп ёсгенди. Ол себепден Жаппу эллилерине аны кеслерине башчы этерлерин тилеп, дуниясын алай алышханды. Ёрюспю да къарт болуп ёлгенди. Туудукъларына аны Камукга элтип  Жаппуну жанында басдырырларын тилеп ауушханды.

Сора Орусбийланы юсюнден да бир къауум сёз айтыргъа сюеме. Ала ол Ёрюспюден жаратылгъандыла. Бу тийреге оруслула келе башлагъанда, бу тукъумну кеслерича айта кетип, Орусбийлагъа айландырып къойгъандыла. Жайылгъан а ала Сюйюнчланы Ёрюспюден этгендиле.

 Джаппу улу Рамазан бизге 100 жыл чакълы жашагъан Геккиланы Донгайдан эшитгенин туура этгенди. Багъалы окъуучула, сиз а къаллай хапарла билесиз, эштгенсиз Беш Тау элни къуралыууну юсюнден? Жазыгъыз, билдиригиз.