Малкъар ауузунда

1911 жылда Владикавказ темир жолну китап басмасы доктор А. Кобылинни халкъны саулугъун сакълауну юсюнден орус обществода 5-чи бёлюмюне этген «Шимал Кавказны курортлары» деген докладына кёре китап чыгъаргъанды.

Ол жыйымдыкъда автор малкъар таулада не кёргени да жазылады. Аны биринчи кесегинде ол Нальчикден Чирик кёлге эм Малкъар ауузуна барыууну юсюнден хапарлайды. Алайды да, бюгюн биз жюзден артыкъ жыл мындан алда оруслу доктор бери келип кеси кёзю бла кёргенин, Черек ауузуну юсюнден не зат жазгъанын сизге да баям этейик.

Нальчикни Къыбыла, Кюнчыгъыш жанлары къалын агъачла бла уллу чатладыла. Табийгъатха сейири болгъан адам, чууакъ кюн уллу тёппеледен бирине чыгъып къараса, айхай да, Кавказ тауланы бек бийиклерин, Дых тауну, Къоштан тауну, Къатын тауну кёрюрге боллукъду.

Тау этеклеринде ёсген къалын агъачладан а кёзюнгю алмай турлукъса. Артыкъда Чирик кёл анда орналгъаны себепли, Малкъар бу тийреледе бек ариу жерге саналады.

Огъары Малкъаргъа барыр ючюн, Догъужокъ ауул (Аушигер) бла Къашхатаудан ётерге керекди. Догъужокъ ауулгъа дери 15 къычырым барды. Ол эл Черек сууну сол жанында орналыпды, анда 125 юй барды.

Андан ёрге барсанг а, Къашхатаугъа жетесе. Бу тийреде агъач кёпдю. Черекни эки жаны уа – бийик сыртла. Аланы баш жанларында талала кёрюнедиле. Тюз жерде адамла нартюх, зынтхы себедиле. Эллиле айтханнга кёре, бу тийреде къабанла кёпдюле. Тирлик жетген кезиуде, ала сабанлагъа заран келтиредиле. Август бла сентябрь айлада адамла сабанларын тонгузладан къоруулайдыла. Ёлтюргенлери болса уа, не оруслулагъа сатадыла неда итлерине ашатадыла. Къашхатау деген а, ол жерни адамлары айтханнга кёре, чыгыр деген магъананы тутады.

Къашхатаудан 6 къычырым чакълы бир баргъандан сора Черекден ётерге керекди. Ол суу кеси да бек терк барады, ичи уа уллу ташладан топпа-толу. Аны тауушу узакъгъа эшитиледи. Ол суудан ётерча кёпюр барды.

Алайдан да 6 къычырым ёрге барсанг, таудан келген суугъа тюбериксе. Ол тийрени адамы анга Къара суу дейди. Бу сууда къолан (форель) чабакъ кёпдю.

Таулулада Къара суу деген атлагъа терк-терк тюберге боллукъду. Къаралдым ташлары, юзмези кёп болгъан, кеслери да тынч баргъан суула къара кёрюнедиле. Къара суу деп да аны ючюн айтылгъанды.

Черекни сол жаны бла баргъан Къара суудан бираз озгъандан сора, аны онг жанына ётеди. Алайы къалын агъачды. Бир къычырымдан сора уа бек ариу, кюзгюча, кёлге тюбейсе. Аны бир жанында къалын агъач, юлкюле ёседиле. Кёлню бир жагъасы бийик таугъа тиреледи. Аны юсю да къалын агъачды. Кёлню таула жаны уа ариу талады. Ол тийреде жерк, къара жерк терекле эм бийик залкъыла ёседиле. Кёлню узунлугъу – 300, кенглиги да 200 атламды. Сууу бир да болмагъанча, тазады, алай ол кукурт ийислиди. Кёлден теренлиги бир аршын, кенглиги 15 атлам болгъан суу чыгъады. Узакъ бармай ол Черекге къошулады.

Кёлде сууну жылылыгъы 10,5-ди, андан кетген сууну уа – 8,5, ортасында уа 7,5 градус болады. Баям, кетген сууну кёбюсю тюзюнлей аны бек тюбюнден келе болур.

Таулула кёлню теренлигин тюрлю-тюрлю амалла бла ёнчелеп кюрешгендиле, алай тохташдыралмагъандыла. Аны ючюн ала анга Тюпсюз кёл дейдиле. Дагъыда ала айтханнга кёре, анда уллу сарыуек жашайды. Бир-бирде ол суудан чыгъыучуду. Бир къарт малкъарлы ант этип айтады, аны кёргенме деп. Ол заманда суу кётюрюлюп, кёлню жагъаларын басады.

Черек ауузуну кёлден ёргеси бек аламатды. Суу чынгыл къаяланы тюплери бла барады. Аланы баш жанлары талаладыла, бир-бир жерлеринде уа къалын агъач ёседи. Жол ёргеден-ёрге элтип барады. Аны айланч жерлери да кёпдюле. Алайдан ётсенг, ариу аулакъгъа чыгъаса. Андан сора «Шайтан атлауучла» деген жерде жол эниш баргъанлай турады. Черекге жетерге кёп къалмайды. Ол ат анга, кертиси бла да, бек тап келишеди. Узунлугъу 200 сажнадан асламды. Ташлыды, бек тикди, бийик атлауучлу жерди.

Жаяу жолуну сол жаны уа чынгыл къаяды. Анда терекле, юлкюле да ёседиле. «Шайтан атлауучладан» сора Черек ауузу биле-биле кенгере барады.

Малкъарны эллерине кире баргъан жерде чертлеуюк, тюртю юлкюле кёп ёседиле. Малкъарлыла кеси ырысхыларына Чирик кёлден эллерине дери жол ишлегендиле. Жол Черекни онг жаны бла Кюнлюм элге дери барады.

Мында малкъарлыла жашайдыла. Битеу да бу миллет бир къауум энчи обществоладан къуралады. Ол санда Элбрусну кюн чыкъгъан жанында (Басхан ауузунда) Орусбийлары, аладан арлакъ чегемлиле (Чегем ауузу), дагъыда холамлыла бла бызынгылыла, бек къыйырда уа малкъарлыла. Ала кеслери да дюгерлиле бла чекде турадыла.

Черекни сол жанында бир къауум эски къалала бла жарты-къурту бузулгъан таш хунала бардыла. Бу таулу элди. Анга Зылгы дейдиле. Бюгюнлюкде анда адам жашамайды. Башха элле бла Зылгыны арасында 3 къычырым чакълы жол боллукъду. Бу ауузда оннга жууукъ эл барды. Ала Черекни эки жанында да орналыпдыла. Эллени кёбюсюнде 20-30 юй барды. Бек уллу элле: Къоспарты, Мухол, Къурнаят, Кюнлюм, Шканты.

Тау юйлеге ушамай, мында бир къауум тёрт мюйюшлю эрттегили къалала бардыла. Ала тынгылы ишленнгендиле. Аладан бири Кюнлюм элдеди, экинчиси Шкантыны къатында. Экиси да Абайланы къалаларыдыла. Ала бу тийреледе христиан дин жюрюген заманладан къалгъандыла. Анга бир зат шагъатлыкъ этеди. Ол да неди дегенде, къалалада жор ызла къалгъандыла. Муслийманла аланы жокъ этерге кюрешгендиле. Кюнлюмде къаланы иеси, диннге къаты берилген адам, жор ызланы, ала бийикде болгъанлары себепли, ушкок бла атып кетертген хапарны эллиле айтадыла. Алай шёндюгю таулула уа къалада жор болмагъанды, дейдиле.

Таулуланы юслеринден айтханда, иги миллетди, адепли адамладыла, ахшы къонакъбайладыла, тышындан келгенлеге жарыкъ тюбейдиле. Адам ёлтюрюу, гудучулукъ алада хазна жюрюмейди.

Арба жол Кюнлюм элде тауусулады. Андан арысында ауушлагъа дери жаяу жолла барадыла.