Халкъ чыгъармаланы сакълаугъа юлюш къошханла

Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында узакъ жерледен, тыш къыралладан окъуна, Малкъаргъа келген къонакъланы асламысы Бахсан ауузунда Орусбийланы Исмайылны журтунда тохтагъандыла. Исмайылла бу тукъумда бир ненчадыла. Бу Исмайыл Мырзакъулну жашы эди. Аны аты Кавказны юсюнден жазгъан жолоучуланы, алимлени, къаячыланы да эсгериу ишлеринде сагъынылады. Исмайылны эки жашы болгъанды: Сафар-Алий бла Науруз.

Сафар-Алий

Жашла юйге Россейден чакъырылгъан оруслу устазланы къолларында билим алгъандыла. Сафар-Алий, таматасы, 1858 жылда туугъанды. Быйыл ол туугъанлы 165 жыл болады. Ол  Владикавказда реальный училищеде окъугъанды. Анда тау интеллигенцияны белгили адамлары бла танышып, аланы асламы бла шуёхлукъ жюрютюп тургъанды. Ол кезиуде окъуна ол халкъ жырланы жыйып башлагъанды. 1881 жылда уа орус тилге кёчюрюлюп, ал сёзюн да кеси жазып, «Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа» атлы журналны биринчи номеринде къарачай-малкъар нарт эпосну кесегин басмалагъанды. Ары Ёрюзмекни, Сосурукъну, Рачыкъауну, Къарашауайны юсюнден таурух жырла киргендиле. 

Флоренс Грове, ингилизли жолоучу, 1874 жылда Минги таугъа чыгъаргъа деп келген эди бери. Сафар-Алийни юсюнден ол былай жазгъанды артда: «Биз баргъан элде (Орусбийлада) 15-16-жыллыкъ келбетли жашха тюбегенбиз – ол Исмайылны тамата жашы эди. «Сударь, – дегенди ол Индиядан келген нёгерим Мургъа, – атам мында болса, къонакъ сыйыгъызны кёрюп, сизни Учкуланнга дери ашырыр эди». Жашчыкъ орус школда окъуйду. Кийиннгени, кесин жюрютгени бла да оруслулагъа ушаса да, анда миллет энчиликни бек аламат къылыкъ хунери барды…»

Россей алимле Всеволод Миллер бла Максим Ковалевский да Сафар-Алийни юсюнден былай жазадыла: «Урусбийланы Сафар-Алий орус харфланы юлгюлеринде ана тилинде харфлыкъ жарашдыра турады… Владикавказдан чыгъып, жолоучулугъубузну башлагъанда, жол нёгерибиз Орусбийланы Сафар-Алий болгъанды. Аны битеу элледе жууукълары, аталыкълары, къонакъбайлары болгъаны себепли, къыйналмагъанбыз…»

1887 жылда Сафар-Алий Кърымда терекле ёсдюрюуде сынауун бошагъандан сора, аны Гродненский округда Воздвиженская слободагъа, ызы бла Кострома губерниягъа, артда уа Ярослав губернияда Угличге ийгендиле. Ол жерледе Орусбий улу надворный советник чын алгъанды, даражалы орден бла саугъаланнганды.

Науруз 

Сафар-Алийни къарындашы Науруз 1863 жылда туугъанды. Быйыл ол дуниягъа жаратылгъанлы 160 жыл болады. Ол да Владикавказда реальный училищеде окъугъанды. Аны бошаргъа, 1885 жылда, Бахсан ауузуна орус алим, тарыхчы, юрист Максим Ковалевский бла фольклорист, этнограф, археолог Всеволод  Миллер келгендиле. Сафар-Алий бла Науруз аланы жыйынларын таула бла Малкъардан Сванетиягъа ётдюргендиле. 

1888 жылда аталары Исмайыл ауушханда, Бахсан эл старшинагъа 25-жыллыкъ Наурузну айыргъанды. Ол Бахсан ауузуна элтген уллу жолну ишлетгенди, кёпюрле салгъанды, бери сансыз келген альпинистлеге, алимлеге, художниклеге болушуп тургъанды. 1895 жылда швиц къумалы ийнеклени келтирип жайгъанды, Бахсан ауузунда болмагъан кёгетлени ёсдюрюуге эс бургъанды, къарачай атланы ёсдюргени ючюн 1910 жылда Прохладнада баргъан кёрмючде кюмюш майдалгъа тийишли болгъанды.

Бийик къуллугъуна, сансыз жумушларына да къарамай, Науруз халкъыбызны кёлден чыгъармачылыгъына, этнографиясына да энчи эс бургъанды, сёз, жыр, тепсеу байлыгъыбызны тинтгенди, басмагъа хазырлагъанды. Ол ишле «Терк областьны Нальчик округуну тау татарлыларыны (таулуланы) поэмалары, таурухлары, жырлары, жомакълары эм нарт сёзлери» деген ат бла 1904 жылда басмалагъандыла. Ары «Къаншаубийни» Гошаях къурагъан жыры, «Къайсынла», «Долай», «Уучуну жыры», «Дауум бийче», «Сюймеклик», «Той алгъышла», «Бахсанукъ» деген эм башха жырла киргендиле.

Орусбийланы Наурузну бла Сафар-Алийни юсюнден П. Остряков «Къарачай-малкъар нарт таурухла» китабыны ал сёзюнде былай жазады: «Алагъа халкъларыны поэзия эсгертмелери бек багъалыдыла. Ол сыйлы жырланы, орус тилде окъуна, сакълар адам табылмаз деп ала бек жарсыйдыла... Къаллай уллу фантазия, къаллай табийгъат суратлаула, бийик затла бардыла! Поэзия энчилигинден сора да, бу таурухлагъа кёре халкъны дин, тин бийиклерин, харкюнлюк жашауун, къалыубаладан бери тарыхын билирге боллукъду. Нек десенг, жашауда эсде къаллыкъ не зат, не адам болуп, къайсы халкъны да кеслерини Гомерлери анга жыр такъмай къоймагъанды. Аны жыры уа тукъумдан-тукъумгъа ётгенди…» 

Геолог В. Дубянский «К портрету князя Науруза Исмаиловича Урусбиева» деген статьясында былай айтады: «Шимал Кавказда Орусбийланы тукъумларыча тукъум, сёзсюз, азды. Аланы хапарлары тауладан, Россейден да узакъгъа жайылгъанды. Биз Кавказны, Минги тауну юслеринден дуниясын алышхан таубий Исмайылны, аны жашы Наурузну атлары ыразылыкъ бла сагъынылмагъан не кесибизде, не тыш къыраллы – ингилиз, итальян, немис, француз – адабиятда бир да билмейбиз. Ала ОртаКавказны тюз да жюрегине тюшген алимлеге бла жолоучулагъа не заманда да жарыкъ къонакъбайлыкъ этедиле».

С. Танеев П. Чайковскийге былай жаза эди: «Науруз бек къууанырыкъды, сен биргеме барсанг. Юч жыл мындан алгъа мен аны «Онегиннге» къараргъа элтген эдим. Ол жашауунда операны биринчи кёргени эди. Музыка, декорация, оркестр, жырла аны бек сейирсиндиргендиле, ол аланы энтта да эсгергенлей турады. Мен жолгъа августда чыгъарыкъма. Сагъыш эт да, тебире».

1911 жылда алагъа Сергей Миронович Киров да келген эди. Науруз аны таулуланы юйлерине кийирип, анга аланы жашау болумларын кёргюзтгенди, ала нёгерлери Къалабекланы Солтан-Хамид, Моллаланы Исхакъ бла бу халны тюзетиуню юсюнден сёлешгендиле, тау элледе жер къытлыкъны сюзгендиле.

Болсада, революциягъа къажауду деп, аланы чёпге салгъандыла. Экиге айланнган къарындашы Ибрагимни тутуп, ёлтюргенден сора, Науруз, анга Нальчикден келген къагъытны окъуп, кеси кесин ёлтюргенди дейдиле. Баям, ол 1928 жылда эди.

Бу эки къарындашны жашаулары къысха эсе да, алай магъаналы болгъандыла.