Сагъыш этдирген хапарла

Газет бла эрттеден бери байламлыкъ жюрютюп тургъанланы санына Улбашланы Саният киреди. Ол абадан къауумдан эшитген хапарларын жазып, редакциягъа жибериучюдю. Бюгюн аланы бир къауумун басмалайбыз.

Сыгын. Къарт анам быллай хапар айтыучу эди. Бир таулу киши, урланнган малларын излеп, таулада айланып, аланы да тапмай, кечге къалып, элге къайтып келе болгъанды. Бир от жаннган жерлени кёрюп: «Ай медет, къошламы болурла?» - деп, къууанып, жарыкъ ургъан жерге къууанч тыпырлы болуп жетгенди. Къараса, ариу тиширыула, омакъ жыйрыкълары жел эте, эр кишиле да, от тёгерегине олтуруп, ашай - иче. Алайда, салам берип, салам да алгъанды. «Жууукъ бол, бизни бла ауузлан», - деп биргелерине олтуртхандыла. Шапалыкъ этген жаш: «Айтыучугъузну айтма», - дегенди.

Ол киши уа, харип, асыры ачдан, арыгъандан да, терк окъуна хычинни къыйырчыгъын ауузуна алып: «Бисмилляхи» - деп къойгъанды. Олсагъат от, ариу тиширыула, эр кишиле да жокъ болгъандыла. Къолума къарасам, анга уа сыгын тутдуруп тура эдиле. Олсагъат, ачлыгъымы, арыгъанымы, малымы да унутуп, элге букъу-туман болуп жетген эдим.

Атла. Урушну ал жылларында колхоз жылкъы тас болады да, халкъ аны излей жайылады. Мени юйдегим да, Чечен жанына барайым деп, атына минип кетеди. Кече сабийлени да ашатып, тынчайтып, къулакъ салып тынгылап, эшикге чыгъа, кире да турдум. Алай, не медет, бир тюрлю хапар да жокъ. Эрттенликге дери кёз къысмай чыкъдым.

Экинчи кече, тюнгюлюп, бир да иги хапар сакъламайма. Ючюнчю кече халкъ тынчайгъандан сора, теке къалкъыу эте, жукъу къысып къояды деп тургъанымлай, эшикден мен танымагъан ауаз бла ким эсе да: «Гокка» деп сёлешеди. Энди боллугъу болгъанды деп чыгъып: «Кел, жууукъ бол, ким эсенг да»,- дейме.

Адам а эслемейме. Тюрслеп къарасам, арбазда челек, къошун тагъыучу узун агъачны ёргесинде, эки аягъы да жерге дери жете, адамгъа ушагъан бир зат олтуруп турады. «Бар да, тынчай, бусагъат эринг жетеди», - деп, думп болуп кетди. Танг эрттен ат кишнегеннге, ат туякъ тауушха уяндым. Атла да табылып, юйдегим да сау-саламат юйге жыйылгъан эди.

 Таш. Хабаз эски малкъар эллерибизден бириди. Ол, къуру ариу табийгъаты бла угъай, къартланы эсде тургъан хапарлары бла да сейирсиндиреди. Бир къыркъ жыл мындан алгъа, элни эски къабырлары болгъан жерде, межгитни аллында, адам тенгли ташны (ичи да адам къол бла жонулуп) кёрюп, къарт анамдан Гоккадан аны хапарын соргъанымда, былай дегенди: «Буруннгу ёмюрледе зыйна айланнган тиширыуну, ол ташха жип бла байлап, ары ётген да, бери ётген да, анга налат берип, бирде таш атып окъуна болгъандыла». Анам Герюкланы Хажимырзаны къызы Хазинер а былай къошхан эди: «Ала эки таш окъуна болуучу эдиле, деп эшитгенме».

Къабырла. Къоншуда жашагъан къарт, огъурлу аммадан, Шууанланы Гыдайдан сабий заманымда эшитгенме... «Атам, анам да ёлюп, гитчелигимден ёксюз къалгъандан сора къарт аппам бла анам кеслерине келтиргендиле. Юйлери тюз да къабырланы къатында эди. Аллах хакъына, кече къабырлада кёп кере ариу нюр жаннганны кёргенме. Жаз башы бла кюз артында уа къабырлада («нарт къопхан кечеле» дегендиле алагъа халкъда) асыры аякъ тауушдан, дауурдан, жукъламай кёп кече чыкъгъанбыз».

 Къарыулу келин. Бурун заманда бир юйюрге жангы келинчик келтиргендиле. Адетдеча, той-оюн да этип бошагъандан сора ол алгъа юй ичинде жумушха тие, андан сора арбазгъа чыгъа, бахча ишге да жарай башлагъанды. «Ийнек къылыкъсызды, юйренчек болгъунчу, келинчикни ачытхан иш этер», - деп, ал кезиуде аны саудурмай болгъандыла. Бир ауукъ замандан, къайын атасына келинчик да болушуп, ийнекни башындан къатылып, аманны кебинден къарт саууп тебирегенди. Сора кюнлени биринде аппа: «Не сейир эсе да, сауулгъан мал келиннге да юйреннгенди, энди кеси сауар», - деп, бир жанына туруп, жашыртын къарап болгъанды. Келинчик, челегин да алып, кесинлей ийнекни къатына баргъанлай, ол, мюйюзлерин анга айландырып, аягъы бла жерни къазып тебирегенди.

 Жаш тиширыу, тёгерегине къарап, къайын атасыны бугъуп, марап тургъанын эслемей, ачыуланып, малны кётюрюп, чалманны ары жанына быргъап жибергенди. Алайда бугъуп тургъан аппаны аллына ийнек доп деп аягъы юсюне тюшгенди. Келинчик ол ачыуу бла келе келип, ийнекни эрлай кётюрюп, ызына, сауулур жерине чалманны башы бла атханды.

Къоркъуп сюелген малны сютюн саууп, башын да сылап, бир зат болмагъанча арбазгъа киргенди. Аны аты Лашин эди. Бурун заманда аллай къарыулу тиширыу болгъанды деп эшитгенме.

Сейир жер. Ташлы-Талада, бизни бек ариу малкъар эллерибизден биринде, кёп сейир жер, тау, жашил агъач, буруннгулу таш да барды. Элни жаны бла баргъан Хызны сууундан кёпюр бла ары жанына ётсенг, бу жаннетми болур дерчады. Къалын агъачха жетгинчи, жашил талада къызыл, сары, кёк, акъ гюлле кёзлеринги къууандырадыла. Таза хауа бла гокка хансланы ариу ийислеринден а, боза бла сырадан ичип кеф болгъанча, башынг тёгерек айланады.

Жашил кырдыкны ичинде анда-мында адам къолу бла жонулгъан тюрлю-тюрлю ташла да бардыла. Бек сейир этдирген а Тохана ташды.

Ким олтургъанды муну юсюнде? Былайда нарт Тёреми жыйылгъан болур? Былайда ата-бабаларыбыз, скифлени башчылары, аскерчилерини уруш этерге юйреннгенлеринеми къарагъан болур? Не уа, акъыллы нартла жаш тёлюге акъылмы юйретген болурла? Энди аны ким билсин. Хар ким да кесини оюмун айтыргъа эркинди.

Элни бир-бир тиширыулары уа былай дей эдиле: «Гитче заманыбызда ол таш тохананы къатында ойнаргъа асыры къоркъгъандан, анга жууукъ баралмагъанбыз. Уллайгъандан сора,   бузоу кюте, эшиуюму алып олтурсам, къарт ата-бабаларыбыз, къоюнларына алып, къубултуп, тынчайтханча, ичиме аллай сабырлыкъ, тынчлыкъ киреди. Битеу къайгъыларым чачылгъанча алай кёрюне».

Къала. Огъары Малкъарда Абай къаланы къатында Улбашланы къалалары да болгъанды. Биринчи бу тукъумдан бери Базулукъ келгенди. Аны кёп жашы болгъанды. Учу бек сейирлик, битеу Къарачайда, Малкъарда да аты айтылгъан жигит эди. Улбашланы бир келинлери Абайланы къызы эди да, аны себепли жууукълукъ жюрютюп тургъандыла.

Алай Абайлары кеслеринден башхаланы озарыкъларын сюймегендиле. Ала бир жол, от жагъа къатына жыйылып, къоншуларына хата этерге деп жашырын оноу эте болгъандыла. Алайлайын Учу атхан садакъ окъ келип от жагъаны сынжырына тийгенди. Андан сора Абайлары Улбашлагъа къатылмагъандыла. Алай бир ауукъ замандан Улбаш тукъум ёрге, тауда жерлерине кёчгенди. Артдаракъ ёмюрде уа бир къауум юйюр Шауурдатха кетгенди. Шёндю Малкъарда Улбашланы къалаларыны тюп мурдору къалгъанды.