Ана тилибизни байлыгъына тюшюндюре

Узакъ тау эллерибизде кеслерине махтау излемей  ишлеген, сабийлени юйретиуге-окъутуугъа юлюшлерин къошхан, аланы жетишимлерине къууана, дуниягъа кёз къарамларыны тохташырларына тюшюндюрген устазларыбыз барлыкълары не заманда да кёлюбюзню кётюреди. Аллайларыбыздан бириди Бедикни орта школунда малкъар тилден бла адабиятдан окъутхан Курданланы Лиза.

Алгъадан окъуна оюмубузну айтсакъ, ёз тилибизден окъутханлагъа  энчи хурмет бергенибиз себепли, аллай терен оюмлу, окъуугъа-билимге, сабийле тауча сёлеширлерине, адет-тёрелерибизни билирлерине алай къайгъыргъан устазны барлыгъы сагъынылгъан мектепге жюрюгенлеге насыпды деригибиз келеди. Лиза Рамазановна уа, мында ишлей, бедикчи жашчыкълагъа бла къызчыкълагъа тилибизни  ариулугъун, энчилигин, тёрелерибизни магъаналарын  юйретгенли энди отуз жылдан атлагъанды. Ол кеси да бу мектепни бошагъанды, КъМКъУ-ну орус-малкъар бёлюмюнде билим алгъанды.

Устаз усталыкъны уа сабийлигинден жаратханды. Школда окъугъан заманында кесини биринчи устазы,  элде эрттеден да жашап тургъан Мария Арсенина дерслени къалай бергенин, ол хайырланнган амалланы кёре, аныча окъуучула сюйген, эл да саулай хурметлеген адам болургъа талпыннганды. Биз кёргенден, ангылагъандан да ол муратына жетгенди дерге боллукъбуз.

Мектепде ишлерге келгенинде да ол анга кесини сынамындан кёп затны юйретгенди. Лиза Рамазановна уа эм алгъа башланнган класслада дерсле берип башлагъан эди. Аны себепли Мария  Ивановна анга тюшюндюрген затла аны урунуу жолуну башланнган чагъында бютюнда къыйматлы эдиле.

– Адам ким бла, къаллай усталыкъ даражасы болгъанны къатында биринчиден ишлеп башлагъаны уллу магъананы тутады. «Сен тюшюнгде школну кёрюп башласанг, кесинги чынтты устазгъа ол заманда санаргъа боллукъса», – деп юйретген эди мени биринчи устазым, элибиз саулай хурметлеген эмда багъалагъан оруслу тиширыу. Ол кесини сынамын да бош ат башындан угъай, терен айтып ангылатыргъа сюйгенди, не билимин, не заманын къызгъанмагъанды,- дейди ушакъ нёгерим кеси уа.

Малкъар тилни окъутуп тебирегенинде уа анга юлгю белгили устаз Жаппуланы Алий Хамитович болгъанды. Ол дерслени къалай берирге, классха къалай кирирге, окъуучула бла не халда саламлашыргъа  керекди дегенча затланы битеу да энчиликлерине тюшюндюргенди. Сабийле устазны кесин, ол берген дерсни да сюйюп окъур ючюн не этерге, къаллай амалланы хайырланыргъа тийишлисин ангылатханды.

Биз бирде алай сунабыз, элде тургъан сабийле тилни иги биледиле, аланы таучагъа юйретген къыйын тюйюлдю деп. Аны алай болмагъанын а жашау кеси кёргюзте барады. Айхай да, юйюрледен бу жаны бла устазлагъа болушлукъ болмаса, хар не жууаплылыкъны да аланы боюнларына салып къойгъан тюз тюйюлдю.

Сабийле ана тиллеринде иги шатык сёлешалмагъанларына Лиза Рамазановна да жарсыйды. Алай эсе да, ол болумну ахшы жанына тюрлендирир ючюн а къолундан келгенни аямайды. Алагъа жаланда дерсле бергенден сора да, «Этнография» деген кружокну бардырады, миллет тепсеулеге, адет-тёрелеге, жырларгъа да юйретеди.

Ол сабийни ариу айтып тюшюндюрюу жанлыды. Устаз аны къалай юйретсе да, аны жашауу-къадары анга кёре боллугъуна ийнанады. «Сабийлени ёз тилибизни, маданиятыбызны да жашырынлыкъларына, бирсилени араларында сейир энчиликлерине тюшюндюргеним бла халкъыбызны къадарына да къошумчулукъ этеме деп къууанама эмда кёлленеме», - дейди. Окъуучуланы илхамланнганларын, учуннганларын кёрген а устазгъа, айхай да, насыпды. Ол заманда ишинге да башхача кёл саллыгъынг келеди.

Къайсы таулу тиширыуча, ол эшиу эшерге да сюеди. Къол ызы ариуду, эшген затлары уа, хар къайсыбыз да этгенлеча угъай, энчидиле, башхадыла, ким да сюйюп киерча эмда жюрютюрчадыла. Школда кёрмюч къурарыкъ болсала неда бир эришиуге къатышыргъа керек болса да, ол кеси къолу бла абериле да тигеди, сора, белгилегенибизча, ариу затла да кеси эшеди. Быллай къол хунер а анга анасы Геккиланы Фатиматдан келгенди. Беш сабийни ёсдюрген, кеси ёксюзлей къалгъан тиширыугъа уа, айхайда, ол билими жашауунда жарагъанды эмда анга къызларын да тюшюндюргенди.

Сынамлы устаз кесини усталыгъын да ёсдюре, окъуучулары бла да эришиулеге, олимпиадалагъа къатышханлай турады. Алагъа алчыланы, призёрланы хазырлагъаны ючюн КъМР-ни Жарыкъландырыу эмда илму министерствосуну Сыйлы дипломларына да аслам кере тийишли болгъанды. Окъуучулары Акъайланы Аминат бла Асият а, КъМКъУ-ну къарачай-малкъар филология бёлюмюн бошап, элни сабий садында да ишлегендиле. Бюгюнлюкде юйюрле ёсдюре турадыла.

Аны къолунда билим алгъан Хаджиланы Мариям а бусагъатда Бедикни  мектебинде математикадан окъутады. Дагъыда Гузиланы Алим хунерли устазды, ол да элде бу дерсни берип тургъанды. Аллай юлгюле дагъыда бардыла.

Эришиулеге  къайтсагъ а, «Нарт Дебетни туудукълары» деген республика даражалы конкурсда биринчи жерге Курданланы Жаннет (7 класс) тийишли болгъанды. Ол анга реферат жазып хазырланнган эди. Ючюнчю классны окъуучусу Хаджиланы Салима уа, халкъны кёлден чыгъармачылыгъы бла байламлы сурат ишлеп, ючюнчю орунну алгъанды.

Лиза Рамазановна, малкъар тилден окъутхандан сора да, он жыл чакълы заманны мектепни директоруну сабийлени окъутуу-юйретиу жаны бла орунбасары болуп тургъанды. Ол кезиу а школну тарыхында окъуучула  Бир къырал экзаменде бийик балла алгъаны бла айырмалыды.

Сабийлигинде орамда тенгчиклерин бирге жыйып, алагъа устазлыкъ этип ойнагъан къызчыкъны бюгюнлюкде умуту толгъанды. Аны бла бирге уа ол анасын бла атасын кесини жюрек излеми бла окъуугъа кирип къууандыргъанына, аланы осуятларына кертичилей къалгъанча, жаш тёлюню тюз жолгъа салгъанлай баргъанына ыразыды. «Башха ишде кесими кёралмайма», - дейди.

Кесини ишини хайырын, магъанасын эслесе уа, бютюнда къууанады. Быйыл бешинчи классны бошагъанчыкъла эм алгъа аны дерсине келгенлеринде тауча иги билмегенлерине жарсыгъанын, ала бла тюрлю-тюрлю амалланы хайырланып ишлей, энди окъуу жылны ахырына аланы сёлешиу тиллери иги да айныгъанын, ангылагъанлары да ол халда болгъанын айтады. Этген иши зырафына кетмегенини кёргени кёллендиргенин да.

Тырныаууздан Бедикге жюрюп ишлей, бош заманы къыт болса да, ол дерслерине тийишлисича хазырланмай къалмайды. Кеси иш юсюнде чыныгъып ёсген тиширыу, андан тышында да, бахчада кюреширге сюеди. Туугъан элиндеги жер юлюшде хар не да салып ёсдюреди. Ол жумушлагъа уа Тенгизни да юйретеди. Бюгюнлюкде Армавирде къырал университетни юристле хазырлагъан факультетин бошай тургъан жаш эм алгъа миллетин сюйген, халкъына билеклик этген, тутхан ишине уллу кёллю болмагъан инсан болуруна ышанады.