Элни тарыхы – миллетни жашау ызы

Адам жашаудан кетгенликге, аны этген огъурлу ишлерин, жазгъан  материалларыны магъаналылыкъларын жамауат унутмайды. Ма аллай инсанладан болгъанды Огъары Малкъардан Геляланы Лиза. Лиза газет бла кёп жылланы байламлыкъ жюрютгенди, бюгюн аны эски эллерибизден бири – Уштулугъа жораланнган материалын басмалайбыз.

Черек тарына биринчи кере келген адам, къая жухларында заман оюп, сыннган тишча, жарты-жарты болуп тургъан къалаланы кёреди. Аладан бири, эрттегили Кюннюм элден эм Абай къаладан да ёргерек ётюп, Хорбадын къулакъны тюбюнде орналыпды.

Бурун заманлада бир жолоучу, бери келип, Жалпакъ башындан энишге къарап, къаланы къатында тютюн чыгъа тургъанын кёреди да, тюзюнлей алайгъа барады. Аны аты уа Мысака болгъанды. Аны алайда тогъуз къарындаш бла бир эгеч сыйлы къонакъ этедиле. Бираздан ол къызны сюеди, алай къарындашла аны жолоучугъа берирге унамайдыла.

Бир жол къарындашла тёгерекни къалын агъач басхан талада бичен чала болгъандыла. Алагъа эгечлери азыкъ эм боза элтип барады. Бозадан ичип, кеф болгъан жашла татлы жукъугъа киргенлей, къыз бла сёзю бир болгъан Мысака, аланы барын да ёлтюрюп, аланы журтларына да ие болуп, эгечлери бла жашап къалады. Ызы бла алайгъа башхала да келе башлайдыла.

Бюгюннгю Огъары Малкъарны къуралыууну юсюнден бурун заманладан къалгъан таурухладан бири алайды. Ол къачан болгъанды, кертимиди, ётюрюкмюдю? Белгисизди, алай бу тийрени къалалары, кешенелери, бу тау ауузда сакъланнган къурум басхан от жагъаланы белгилери бек эрттегили халкъны эсгертмелери, къол ызлары болургъа керекдиле. Профессор Павел Бутковну сёзюне  кёре, Черек тарында онунчу ёмюрде  шёндюгю малкъарлыла тургъандыла. Профессор Гумилёвну «Буруннгулу тюрклюле» деген китабыны ал сёзюнде малкъарлыла алтынчы ёмюрге дери да халкъ болуп Шимал Кавказда жашагъандыла, деп жазылады.

Кёп жашырынлыкълары ачыкъланыр керекли болгъан, аты кенг жайылмай тургъан бу ауузну Уштулу деген жерини юсюнден быллай хапар барды.

Уштулу узакъ тюйюл эсе да, аны тарых магъанасы болгъан кёп тюрлю жери барды.   Алгъын Огъары Малкъарда 17 ууакъ элчик болгъанды. Аладан бир къаууму быладыла: Ышканты, Сауту, Фардык, Туура Хабла, Мухол, Шауурдат. Озгъан заманланы шагъатыча, Абайланы къаласы сюелген Кюннюм. Ата-бабаларыбыз алада ёсгендиле, анда кечиннгендиле, бир тёлю башхасын алышындырып баргъанды.

Эски журтла бизге, бюгюннгю тёлюге, озгъан жашаудан кёп тюрлю хапарла айтадыла. Ышкантыда Амырхан къала. Бийни къуллары жарлы Ашамишни агъачда бир жюк отун къыргъанлыкъданмы неда кесини жангыз къызын тели Архотха бермегенликденми ёлтюрген болур эдиле? Былайда Туура тёшге да аны ючюн Ашамиш оба дейдиле. Аны къатында дагъыда бардыла къабырла, ала уа кимникиле болурла? Аны киши билмейди.

Эски Туура Хабла элден ёргерек чыкъгъанлай, уллу, кенг майдан барды. Анга уа Кёмюлген шахар дейдиле. Картада уа Мёртвый город деп белгиленеди. Былайда сакъланнган кешенеле, шыякыла адамла кеслери ишлеген затладыла. Малкъарны тарыхында керти затла кёпдюле, халкъыбыз башындан ётдюре келген халек, ёлет аурууладан къутулалмазлыгъын билип, намысы бла, тышына кетмей, кеси жерибизде ёлюрбюз деген мурат бла кешенеле ишлеп болгъанды.

Алайдан ёргерег а Малкъар тарыны къыйыры-учу кёрюнмеген жери Зиришки. Ол не магъанасы болгъан сёздю? Зириш, жюрюш, жариш. Къысхасын айтханда, чаришле болуучу жер. Анда ат чабышдырыу, садакъ, мужура атыу, тутушуу эм кюч-къарыу сынаугъа жораланнган кёп тюрлю эришиу болгъанды. Ала бизни жаш адамларыбызны чыныгъыргъа, къыйынлыкъладан къоркъа билмезге юйретгендиле, саулукълу, къарыулу, этимли тёлюню хазырлагъандыла.

Зиришки бюгюн да кесини эрттегили тарых магъанасы болгъан атын жюрютеди. Аны абадан къауум билгенча, бусагъатдагъы жаш тёлю да билирге тийишлиди.

Ма онг къолда уа Къашхатау, сол жаныбызда - Гюлчю. Тау гюлле ортасында зынгырдап-жылтырап саркъгъан суугъа ариулугъу, тазалыгъы ючюн атагъан болурла алай.

Ушатылып айтылгъан жер, суу атларыны бу тау ауузда бурун заманладан бери да сакъланнганлары бек аламатды. Ма, сёз ючюн, Тютюн суу. Эртте бир мараучу ауур жюгю бла чучхурдан тютюн тёппем бла чыгъып ётдюм, дегенди. Туристле да, аны къатында тохтап, тамашагъа къалып, къарагъанлары да сейир тюйюлдю.

Малкъар тарына жолоучулукъгъа атланнганла  энди уа бу буз бугъейледен, чыранладан башланнган, уллу-гитче, тар-кенг да къолладан чыкъгъан сууланы кесине жыйышдырып, ташны-агъачны да аллына сюрюп, тюзлеге ашыгъып баргъан Малкъар черекни онг жанында табийгъат кеси тауушлукъ жаратхан Уштулу деген жер  барды. Ол кеси да тенгизден эки минг метрден артыкъ бийикликдеди. Былайгъа Уштулу деп нек айтхан болурла?

Аны юсюнден бизге сакъланнган эки таурух барды. Биринчиси, аты жырда айтылгъан Бийнёгер бу аууздан болгъанды. Огъары Малкъарда бусагъатда жашагъан Бийнёгерлары да, эштада, ол айтхылыкъ уучуну туудукълары болурла. Алайды да, ол Бийнёгер секирген къаядан энишге къарасанг, къысыр къаяла къоюнунда ташы-агъачы бла да юч сыйдам ёзен - Гъууат, Айланнган таш, Къаш сырты, къол аяздача, кёрюнедиле. Алагъа юч таулу, дегендиле. Ма алай бла бу монг, берекетли жерге Уштулу деп айтылгъанды. Бу ёзенледе ууакъ-ууакъ бёлюннген сабанлыкъланы, бараза ызланы, юй мурдорланы, илипин ызланы да кёрюрге боллукъду. Ала былайда бек эрттегили халкъ жашагъанына шагъатлыкь этип, аны къол ызларыча,                 эсгертмелерича сакъланнгандыла.