Адет- тёрелерибизни юсюнден

Улбашланы Саният «Заман» газет бла  байламлыкъны эрттеден бери жюрютеди. Ол бизге жиберген статьяланы окъуучуларыбыз сюйюп окъуйдула. Бюгюн аны таулуланы буруннгулу адет- тёрелерине жораланнган материалын басмалайбыз.

Малкъарда, Къарачайда да къыз тиширыуну намысын бек кётюргендиле. Тойгъа, къонакъгъа неда жаш тёлю жыйылгъан жерге аны кесин ийип къоймагъандыла. Башха элледен жашла, къыз излей барып, аланы кёргендиле. Аллай жерге аны чакъырсала, аны биргесине анга къысха жууукъ адамла да келгендиле. Анасындан, атасындан эркинлик алып, тойгъа да алай элтгендиле. Алып кетгенле, юйюне къайтарып, анасыны къолуна бергендиле.

Юй ичинде жорукъла эр киши юйден эл ичине жумуш бла чыкъгъынчы, юйдегисине къайры баргъанын билдирирге керек эди. Тиширыу, сабийле да, юйде билдирмей, ары - бери кетген адет болмагъанды.

Кетип баргъан адамны ызындан: «Алан, къайры бараса? Неда, алан, къайры тебирегенсе?» - деп сорургъа жарамагъанды. Алай соргъан билимсиз адамгъа уа Малкъарда «Курнаятха барама», Бахсанда уа «Азау талагъа», дегендиле.

Бир керти жумушуна чыкъгъан адам, ишим боллукъ тюйюлдю деп, ызындан къычырсала, ырыслап, артха къайтып кетгенди. Неда иши болжалсыз эсе, къайтып, юйде гыржын къабынчыкъ къабып чыкъгъанды. Жолда кетип баргъан эр кишини неда кесинден таматаны аллы бла ётерге жарамагъанды, ол кезиуде «жолун кеседи», дегендиле.

Юйден адам ары- бери къонакъгъа иш кетсе, ол энди жетди барыр жерине дегинчи, юй тюбюн, не арбазны таулула, ырыслап, сыйпамагъандыла. Адамны этегине, не аягъына сибиртки бла сыйпай тургъанлай тийген да бек ырысды, деп болгъандыла.

Бурун ёмюрледе къызла къайсы жашха эрге барлыкъларын билирге сюйселе, былай этип болгъандыла. Бир юйню эрге бармагъан тиширыуу, жети юйге барып, хар биринден бир кесек суу алгъанды. Сёлеширге уа жарамагъанды. Алгъаракъдан окъуна къызла ол ишни этерлерин билдиргендиле. Юйюрле да, жукъ сормай, анга сууну алай бергендиле. Ол, селешмей, андан онтёрт гюттюге, кёп туз къошуп, тылы басханды. Башхала да анга къарап болгъандыла. Тамата биширгенди аланы.

Жети къыз да, биришер гюттюню ашап, экинчи гюттюню уа жастыкъ тюплерине салып жатхандыла. Ала ол кече бирге бир юйде къалгъандыла, сёлешмегендиле. Суу ичерге жарамагъанды. Ала барлыкъ жашла тюшлеринде суу бергендиле. Эрттенликде къызла, жастыкъ тюбюндегилерин алып, арбазгъа неда жолгъа чыгъып, итни аллына салгъандыла. Къайсыны гюттюсюн алгъа ашаса да, ол биринчи эрге баргъанды.

Бурун тау эллерибизни биринде уллу той бара болгъанды. Къартла, олтуруп сыйлана, боза иче, жашла, тау къушлача, ариу сюзюлген къызла бла тепсегендиле. Къобузну макъамы бла дауурбасны тёгерекни зынгырдатхан тауушу хар малкъарлыны гюреннге тартдыргъанды. Жангы келген келинчик да, къууанч тыпырлы болуп, дарий къаланкъаны артында сюеле кетип, тёзалмай, жаш дауурбасны къакъгъанлай, ол да парча бла сырылгъан чарыкъчыгъын жерге къагъып башлагъанды.

Дарий къаланкъаны тау желчик уруп, ары - бери этсе, ашай - иче тургъан къартлагъа келинчикни аякъ ургъаны кёрюнюп тургъанды. Оюнчу малкъарлы къартла «кимни эсе да келини кеси тоюнда аякъ бюкгенлей» деп андан айтхандыла.

Той ортасында къыз бла жаш тепсей тургъанлай, тёгерекде халкъ да, алагъа къууанып, къарс ура тургъан жерден къыз, жашны халине бюсюремей, той ортасында аны къоюп, чибинлеп, кетип къалыргъа жарамагъанды. Ол аны намысын бек сындыргъанды. Аллай болумну хапары, тауушу, тюйюшю артда кёп болгъанды. Къаугъа ачылыргъа окъуна къоркъуу чыкъгъанды.

Биреуню тою бузулургъа да боллукъ эди. Аны ючюн акъыллы къыз, ангыламагъан кибик этип, тепсеп бошагъынчы, жашны халине тёзерге керек эди. Тойдан сора, арбаздан кетип, ыразы болмагъанын башха жерде билдирирге эркинлиги бар эди аны.

Тойда къызгъа ёшюн уруш этип, аны ариу сюзюлюп барыргъа къоймай тепсеген жаш былхымсызгъа, билимсизге, адепсизге саналгъанды. Эски ёмюрледе къыз тиширыу, бир бутун бирине салып, аякъларын чалдишдирип олтургъан адет болмагъанды. Бурун заманладан бери да малкъарлы, къарачайлы тойлада келинчикни баш ауун гитче улан неда экиге айланнган къайыны къынындан чыгъарылмагъан къама бла алып болгъанды.

Шёндю бирле, ол ариу адетни тутмай, таякъчыкъ бла алып къоядыла. Ол а бек тапсыз кёрюнеди.

Калыубаладан бери, жашауну, ашауну да иги кесек кёрюп, уллайгъан адам ауушхан юйде, аны ашы этилген кюнде, адамла хурма (финики) ашамай къоймагъандыла. Келген, юйюнде ненча адамы бар эсе да, аллай бирин къабып, сюекчиклерин а ахлуларына элтип, биришер юлешгенди. Аллай бир кёп жашагъыз ол ауушханча деген магъананы тутханды бу адет.

Эртте заманлада Малкъарда, къуру аш юйден сора да, гуму деген жашырын таш отоучукъ болгъанды. Анда къошун ичинде тузланнган мал баш, аякъ эт (таулула болмаса, хазна этни тузлай киши билмегенди), къакъ къабыргъа этле, къышха сайланнган къыймала, къой сютден этилген гитче бишлакъчыкъла, къаймакъ, къайналгъан ич жау, къайналгъан сары жау, тузланнган ич жау, бал, къакъ этилген ирик къойну жауу, жумуртхала, тауладан жыйылгъан шай кырдыкла, аны кибик дагъыда кёп зат сакъланнганды. Аммаларыбыз, тузлу суугъа тытыр ташчыкъла атып, жу-муртхаланы жыл жарым сакълай билгендиле.

Юйюрде ушхууурну заманы жетсе, къарт амма неда къайын ана азыкъны юсюнден келиннге айтхандыла. Керек затны да гумудан ала бергендиле.

Тюш дунияны бек сейир затларындан бириди. Бирле анга ийнанадыла, бирле -угъай. Алай эсли адамла, къартла айтханнга кёре да, алада барды бир магъана. Аладан бир къаууму.

Чачны кесип кёрген - аманды. Узун чачны тарагъан - бек иги ишге кёрюнеди.

Алтын, кюмюш-юйюрге сабий, киеу, келин къошулургъа кёрюнеди.

Алма - юйюрге сабий къошулады. Ат кирсе юйюгюзге - киеу киреди.

Къыз жангы чурукъла кийсе, эрге барлыкъды. Жаш кесин бёрк кийип кёрсе - къатын алады.

Жилян - бек аман жау адамгъа кёрюнеди. Ёлген берген - бек игиди.

Поделиться: