Къадарлары адамлыкъны, жарыкъ муратха ийнаныуну юлгюсю

Къалай сейирдиле адамланы къадарлары, бирде насыплы, жарыкъ, бирде уа ачылыкълары бла къанны сууута. Ата-бабаларыбызны жашауларына къарай, ала бла ушакъ эте, инсан кёп затха чыдаяллыгъын, алда мураты болгъан, итиниулюгюн тас этмесе, анга жеталлыгъына тюшюнесе. Мен бу материалымда Хаджиланы Люазаны бла Ахматланы Мусосну юслеринден билдирирге сюеме, аланы къадарлары кёп жаш адамгъа илхам, кюч берирлерине ышанама.

Хаджиланы Люаза 1937 жылны 7 сентябринде Огъары Бахсанда Аюфну бла Фатиматны уллу юйюрлериндеде туугъанды, огъурлу ата бла ана беш сабий ёсдюргендиле. Аюф колхозда къойла кютгенди, халал къыйыны бла юйюрюн тутханды. Анасы Тилланы Мамметни къызы Фатимат а сабийлени ёсдюргенди, аланы ариу юйретирге кюрешгенди, аш-азыкъгъа, кийизле жарашдырыугъа да уста болгъанды, юйюр жылыуну сакълагъанды.

Люаза сабийледен эм кичи эди, тёрт жылы толур-толмаз, кёп юйюрленича, аланы да тынчлыкълы жашаулары бузулгъанды – Уллу Ата журт уруш башланнганды. Атасы акъсакъ болгъаны ючюн аны фронтха алмагъандыла. Алай бла заман оза баргъанды, юч жылдан а жангы палах келгенди – кёчгюнчюлюк. 1944 жылда 8 мартда малкъар халкъны Орта Азиягъа кёчюрюу операция башланнганда, Люаза эки эгешчиги  - Жулдуз эм Халимат - бла юйде Лашкутада эди, ала анда энди орнала тура эдиле. Тамата эгечи, Огъары Бахсанда эрге чыгъып, энчи жашагъанды, аталары – къошда, аналары жашчыкъ бла Огъары Бахсаннга анда къалгъан затларын алыргъа кетип.

Алай не къыйын, къарангы чакъда да адамлыкъгъа жер табылады. Босагъадан кирген солдат юч гитче сабийни кёрюп, баям, жаны ауругъан болур эди. Тыш адамны кёргенлей, Люаза, элгенип, анасы окъуй-окъуй туруучу Къуранны алып, аны кёкюрегине къысып жиляп къалады. Айхайда, сыйлы китапны къучакълай, андан анасыны жылыуун излей болур эди. Аскерчи Къуранны сермеп алып, бир жанына салады, аны орунуна уа сабийге сууукъ вагонда бегирек керекди деген акъыл бла, къолларына жылы жууургъанны чулгъап тутдурады. Къайдан эсе да эки машок табып, бирине тапхан кийимлерин, бирсине болгъан аш-азыкъны жыяды, аланы таматаракъ эгечлеге береди. «Ол бизге машокланы жыйышдыра тургъанда, эшикни къагъып, ашыкъдыргъан эдиле. Ол да «щас, щас» деп, бизни тынгылы этерге кюрешген эди», - деп эсгериучю эди Люаза. Къызчыкълагъа да жылы кийимлерин кийдиртип, эшикге алай чыгъарады.

Алай бла бир бирден гитче эгешчикле - бир, аналары бла къарындашлары уа башха поездлеге тюшедиле. Атасы къошда болгъаны ючюн аны бир юч кюннге кечирек кёчюргендиле, асыры ач, къыйын жерге тюшгени ючюн, ол кёпге бармай ауушханды. Жангызлай къалып абызырагъан сабийле бла балаларын тас этген ана, жюреклерин къан тырнай, бир бирден узакъда болуп, киши жерине жетедиле.

Люаза сууукъ вагонда къалай юшюгенлерин, аны эслеп бир къарт киши аны тону бла жабып, кесине къысып жылытханын эсгериучю эди. Кёп адам жыйылгъан жерде хауа айланмай, ашаргъа челек бла какга неда худургъа ушаш бир затны салгъанлары, аны бла ауузланыргъа кюрешгенлери, ачлыкъдан адамла къалай ёлгенлери, аланы адетдеча басдырыргъа онг болмагъаны – ол затла эсден кетмегендиле. «Сабийге хар не да сейир, манга да жеримде олтурургъа къайда тёзюм. Поезд тохтагъан кезиуледе, тышына чартлап чыгъаргъа хазырма, тёгерекде не болгъанын кёрюрге сейир эди. Аллай бир кезиуде солдатланы бири юсюме автоматны бурады. Андан сора вагонда абаданла мени тышына чыгъаргъа къоймай эдиле», - дейди.

Къызчыкъла Канский районну Покровка       элине тюшгендиле, ары жетгенлей, кёчгюнчюлени барысын да колхозну арбазында жыядыла. Ары элчилени да келтиредиле, ала жангы келгенлени юйлерине алыргъа керек эдиле. Ахырында эгечле машоклары бла кеслери къаладыла. Аланы ючюсюн да  кесине оруслу тиширыу Мария Журжина алады, аны кесини да эки къызы бар эди, эри уа - урушда. Юйге келтирип, жууундуруп, орус печьге олтуртханды, быстырларын жуугъанды. Тиширыу алагъа иги болгъанды, къолдан келгенича керекли этмезге кюрешгенди, бирде уа кесини сабийлеринден эсе да сакъ эди. Кесини сабийлерине: «Бу къызчыкъланы аналары биргелерине тюйюлдю, ала ансыз къыйналадыла. Сизге уа игиди, сиз анагъыз бласыз», - деп айтыучу эди. Мария аш этиучю болуп ишлей эди, ишден къышхыр бла картох къабукъла келтирип, аланы таза жуууп, къырып, тыммылла биширгенди, кесини эки къызын, юч эгечни да тёгерек столну артында бирге жыйып, ашатып тургъанды. Люаза аланы татыуларын бир заманда эсимден кетмегенди, деп кёп айтханды. Орамгъа чыкъсала уа адамла: «Это Журжины девчата», - деучю эдиле. Мария эгечлеге кесича атла да атайды: Халиматха – Галя, Жулдузгъа – Катя, Люазагъа уа – Люба. Люазаны аты, келишип, документледе, адамланы ауузларында окъуна Любалай къалгъанды. Марияны эри фронтдан сау къайтханда уа, тиширыу аны бу юч сабийге этген игилиги ючюн къадардан насыпха санагъанды. Элде жашагъанла да жангызлай къалгъан балалагъа кёз-къулакъ болгъандыла, болушхандыла.

Алай бир кере, сунмай-билмей тургъанлай, талай инсан, арбазгъа кирип, аланы интернатха элтириклерин айтадыла. Ол кезиуде абадан эгечи Халиматха 14 жыл толгъан эди, ол эгешчиклерини алларына туруп: «Мен ишлейме, алагъа энди кесим да къараяллыкъма», - дейди. Андан сора быллай болум чыкъмагъан эди. Энчи жашаргъа сюйюп, ала амбаргъа кёчгендиле. Алагъа дери анда жаралы болуп белоруслу аскерчи тургъанды. Ол юйде кесими да къызчыкъларым къалгъандыла деп, сабийлеге сакъ болгъанды.

Халимат чюгюндюр бахчада уруннганды, сора жюнню алып башлагъанды, Люаза бла Жулдуз а – женглерин бла аркъаларын, Халимат а, ингирде бахчадан келгенлей, ал жанларын бла жагъаларын эшгенди, тикгенди. Эрттенликде хазыр кёлекни гыржыннга алышханды эм жангы жюн келтиргенди, алай бла ала жарым жылны жашагъандыла, былай этиуге «Ротфронт» дегендиле.

Бир кесек заман ётгенлей, комендант келип, анагъыз табылгъанды, сизни ол болгъан жерге иебиз, дейди. Ол а Джамбул область. Къызла ары барыргъа унамайдыла, сора аналарын бла къарындашлары Курчаны эгечле тургъан жерге келтиредиле. Алай бла барысына да тынчыракъ болады. Бир кесекден а безгек ауруу (малярия) жайылгъанды, аурууну сабийле бек къыйын кётюргендиле. Алай аналары иги къараргъа, ашдан тойдурургъа кюрешгенини хайырындан, барысы да сау къалгъандыла.

Фатимат къызлары бла эшиу эшгенди, эшиулерин аш-азыкъгъа алышып, аланы сатып тургъанды. Алай эте, бир кесекден ийнек алгъандыла, ол берген сютню кеслерине керегинден къалгъанын сатып да башлагъанды. Люаза ол жайны эм насыплыгъа санагъанды: «Жангыз бир жумушум бар эди, эчкини кютерге.  Ол бир жерде отлап бошагъынчы, ойнай бер».

Ол кезиуледе тамата эгечи Аминат да табылгъанды. Ол да къыйын жерге тюшгенди, къайын анасы, эрини эгечлери, жашчыгъы да – бири да сау къалмагъандыла. Люаза эсгергенича, Аминатны арбазгъа келтиргенлеринде, ол асыры арыкъдан, аны таныялмай къалады. Аминат ол чакъда тобукъларына олтуруп жиляп башлайды. Аны эшитип, аналары юйден чыгъып, къызын къучакълап, кесине къысхан эди.

Баргъаны боллукъду.