Таурухла - бурун жашауну кюзгюлери

Эр кишиле бла тиширыула

Къалыубалада, Тейри адамланы жаратханда, аланы экиге юлешгенди – тиширыулагъа бла эр кишилеге. Ол заманда жер юсюнде жаланда бир уллу суу барып болгъанды. Аны эки жаны да эки тюрлю жер болгъанды: бир жагъасы – таула, бир жагъасы уа – ёзенле. Тейри тиширыуланы ёзенде жашаргъа, эр кишилени уа таулада жашаргъа, суудан ётюп, бир бирге тюбемезге буюргъанды. Эр кишиле таулада уучулукъ бла жашагъандыла, тиширыула уа – жерчилик бла. Ала, жерде сабан этип, ашлыкъ ёсдюрюрге юйреннгендиле. Бир кюн тиширыула суу боюнуна тамыр къазаргъа бара тургъанлай, сабан чыпчыкъчыкъ ауузу бла, чурасы бла не эсе да бир бюртюкчюкле алып келип, жерге басдыра тургъанлай кёргендиле.

«Не болур?» - деп, сейир этип, ол жерчикни малтамай, иги къарап сакълагъандыла. Кёп турмай, алайчыкъда бир ариу кырдык чыкъгъанды. Дагъыда бир айдан а ол кырдык, ёсюп, къылкъыла ийгенди. Дагъыда айны бир кере толурун сакълагъанларында уа, къылкъыла сютден толуп, энишге бюгюлгендиле. Сора ол сабан чыпчыкъчыкъ келип, чурасы бла уруп, къылкъыны силкгенди, андан жерге бир ариу бюртюкчюкле акъгъандыла. Тиширыула, чабышып, чыпчыкъны «битимин» сыйыргъандыла. Кеслери, андан кёргенлерин этип, аланы ашап къоймай, жерге басдыргъандыла. Алай бла тиширыула, ашлыкъ сабан этерге юйренип, аны бла жашагъандыла. Хар тиширыу кесини сабаныны башына  чыпчыкъны ашлыкъ саламдан этилген ушхуласын салып болгъанды. Эр кишиле, уугъа жюрюп, эт ашай болгъандыла. Бир жол ала, уудан келе, четенле кётюрюп, сабандан келе тургъан тиширыулагъа тюбегендиле. Уучула, тохтап:

- Не элтесиз четенле бла? - деп соргъандыла.

- Четенледе элтгенибиз бизни къарын ашыбызды, - дегендиле тиширыула.

- Ол къарын аш къалай болур? Къарын аш деген ма былай болады! - деп, кийик учаны кёргюзтгендиле.

Тиширыула анга ийнанмагъандыла.

- Келигиз сора, - дегендиле эр кишиле, - сиз да, биз да аш этейик да, билгенибизча, ашап кёрейик. Алайда тохтап, хар бири кесини болгъанындан азыкъ этгендиле. Энчи-энчи. Тиширыула - ашлыкъ къалачла, эр кишиле - кийик шишликле. Эки къаууму этгенни да ашап кёргендиле. Кёрселе уа - зынтхы как бла къууурулгъан эт бютюн да татыулу! Тиширыула бла эр кишиле, алайда Уллу Тейрини буйругъун унутуп, хар бири юйреннгенича къарын ашны алай этерге, бирге ашап, бирге жашаргъа келишгендиле. Андан бери уучу эр кишиле бла сабанчы тиширыула бирге жашайдыла. Эт бла мирзеу къалай жарашханларын кёрюп, кеслери да алай жарашып жашаргъа юйреннгендиле.

 Хууерилген гюл

Эртте бир бай саудюгерчи жашап болгъанды. Аны байлыгъыны къыйыры-чеги жокъ эди. Саудюгерчини жаланда бир къызы бар эди. Къыз десенг да, дунияда андан ариу жан болмаз дер эдинг, аллай бир ариу жан эди. Саудюгерчини юй къуллугъун этиб’а бир жарлы киши жашагъанды. Аны уа Хажи-Мурат деп бир жашы бар эди. Хажи-Мурат, ёсюп, окъургъа жараулу болгъанда, аны атасы-анасы саудюгерчини къызын окъутхан адамланы бирине берген эдиле.

Жаш жаланда саудюгерчиликге окъуй эди, къыз а – тюрлю-тюрлю билимлеге. Айла ётдюле, жылла кетдиле. Къыз бла жаш да бир бирлерин терк-терк кёре тура эдиле. Экиси да бир бирлерин сюйген эдиле. Аланы ата-аналары ол ишни эслерине да келтирмей эдиле. Алай жашап тургъанлай, къызны устазларындан бири, аны атасына барып:

- Ма былай да, былай, къызыгъыз ол жарлы кишини жашын сюеди, – деп, хапар билдиреди.

Къызны анасы къызына аямай урушду. Жашны атасын да кеслеринден къыстап ийдиле.

Къыз а анасына:

- Анам, сен айтханны этейим, алай сен да мен айтханны эт: сагъышлы кюнюмде тура турурча, манга бир отоу ишлет, - деди.

Анасы анга ыразы болду. Юч кюнню ичинде къызына жангы отоу ишлетди. Къыз а аман акъыл бла юйдегисин алдагъан эди: юйдегиле жукълагъанлай, ол отоууна барып, анда Хажи-Мурат бла жолугъа эди. Аны уа киши да билмегенди.

 Бир кюн саудюгерчини къызы жашха:

- Энди сен бизден кетдинг. «Кёзден кетген кёлден да кетеди», – дейдиле, ол кертиди. Алай сен а мени унутмазгъа ант эт, - деди.

Жаш къызны унутмазгъа ант этди.

Къыз да:

- Мен да сени ёмюрде унутмам, - деп къаргъанады.

 Ма ол кюнден башлап, къызны кёлю кётюрюлюп, алгъындан эсе жарыкъ болду. Юйдегилери да аны алай тюрленнгенине бек сейир эте эдиле. Бираздан, къызны тилей, келечиле жюрюп башладыла. Кюн сайын тогъузусу-онусу келе эди. Алай къыз барына да бирча:

- Манга эрге барыргъа алыкъа эрттеди, - деп жууап бере эди.

Къызны атасы-анасы да:

- Кеси сюйгеннге барыр, – деп къоя эдиле. Алай бла кёп кюнле ётдюле. Бир жол а, къызны тилей, бир ариу жаш келди. Къызны анасы:

- Къызым, хар келгенни жаратмай турдунг. Биз да, къадар жетсе, сюйгенине барыр деп, сени къысмай турдукъ. Къарачы ол ариу жашха, къалай жаратмайса аны? - деп, къызны сагъышландырды.

Сора:

- Керти айтады анам, - деп, ол ариу жашха барыргъа сёз берди. Ол кюнден башлап, къыз Хажи-Муратны унутду. Жаш а, тюкенде тюкенчи болуп ишлей, бу затладан хапары болмагъанды. Бир ингирде, ол китап окъуй тургъанлай, чыракъ ёчюлюп къалды. Жаш бек сейирсинди.

Экинчи ингирде да алай болду. Ючюнчю ингирде да чыракъ ёчюлдю. Юй ичинде бир ауаз: «Хажи-Мурат, нек тынчайып тураса? Сени сюйген къызынг юч кюнден эрге барады. Ашыкъ. Сен анга ол санга белгиге берген жюзюкню кёргюзтсенг, къыз ёлюп къаллыкъды, сора, барып, къашларына къолунг бла тийсенг а – сау болуп къаллыкъды», - деди.

Той этиллик кюн Хажи-Мурат, эртте туруп, къызны юйюне барды да, къызны чыгъарып келе тургъанларында, анга къыз кеси белгиге берген жюзюкню кёргюзтдю. Жюзюкню кёргенлей, къыз ёлюп къалды. Тойгъа жыйылгъан халкъ бушуулу болду. Къызгъа этмеген амаллары къалмады, алай ол сау болмады. Къызны гуллагъа салып, асыраргъа оноу этдиле. Ингирде уа къызны ёлюгюн ол бек сюйген отоууна кийирип, сакъларгъа эки адам салдыла. Кечегиде уа Хажи-Мурат, къалауурлагъа ахча берип, къыз болгъан отоугъа кирип, гулланы ачып, къызны къашларын къолу бла сылады. Алайлай къызгъа жан кирди. Сескенип къобуп:

- Мен къайдама? - деп сорду.

Кесини гуллада тургъанын кёрюп, къыз, къоркъуп, жанын жашха атды. Хажи-Мурат аны кеси юйюне элтди. Жашны атасы-анасы, къоркъуп, не этерге билмей къалдыла. Экинчи кюн къызны асыраргъа деселе - гулла ичинде къыз жокъ!

Сора къызны анасы эрине:

- Кёремисе Аллахны бизге ачыуланнганын, къызны, келип, мёлекле алып кетгендиле, - деди.

 Къызны ашына Хажи-Муратны да чакъырдыла. Хажи-Мурат, ашагъан-ичген да этмей, къыйырда олтура эди. Жыйылгъанла анга:  

-Нек мудахса, нек ашамайса? - деп, къайтарып-къайтарып сорадыла.

Сора жаш, туруп:

- Багъалы къонакъла, бир кюн мен бу юйде бир гюл тапхан эдим, ол бек ариу гюл эди. Сора ол, хууерилип, энди уа жангыдан чакъгъанды, - деди.

Халкъ а: - Бу не айтады, хууерилген гюл экинчи къалай чагъады? - деп, жашны хыликкя этип кюлдю. Алайдан жаш, туруп, юйюне барып, къызны келтирип:

- Ма, къарагъыз. Ийнанмай эдигиз да, - деп, ортагъа чыкъды. Халкъ, асыры сейирсиннгенден, жукъ айталмай къалды. Къызны атасы бла анасы уа:

- Биз къызыбызны бу жаш алса тийишлиге санайбыз, - деп, кёп кюнлеге созулгъан уллу той этдиле.

Басмагъа Таппасханланы Аминат хазырлагъанды.
Поделиться: