Биреуню ачытмайма деп, кеси ачыгъан халал жан

Алтынчач  Кавказдан, сабий къызлай халкъыбыз бла кёчюрюлюп кетген эди. Ол урушну, кёчгюнчюлюкню да къыйынлыгъын кёргенликге, узакъ Кавказда, жанкъоз гюл, жаз башында суукъ къардан чыгъып жашнагъанча, жашнап ариу къыз болуп ёсген эди. Ол акъ бет, къара кирпиклери узун къашларына жете, къызыл гюлча эринлери. Иничге белли, ариу намыслы, адепли къыз эди. Анга кёзю къарагъан  малкъар, къарачай, жашла  угъай, башха халкъладан жашла да  бар эдиле.  Алай ол уруш бошалып урушдан къайтхан дагъыстанлы офицер жашны сюе эди. Уруш да бошалып, халкъгъа   жангыдан жан кире тебиреген заман . Жаш, хар къыз да кёзю къарагъан, субай санлы бийк, ариу жаш.  Ол Алтынчачны къарындашыны нёгери эди, юйлерине келе- кете да турады. Алтынчачны анасыны уста этилген азыкълары бла да сыйлана туруучу эди. Къыз ол келсе,узун кирпиклерин энишге жиберип, дарий къол жаулукъчукълагъа,  инжи сырып кюрешиучюдю. Жаш ары-бери  бура турмай къызны анасына: « Кавказгъа кетеме, манга командованиядан буйрукъ келгенди, мында тойюбузну да этип къызынгы Кавказгъа алып кетейим», - дегенни айтханда, къызны анасы: «Санга сёзюм жокъду, жашымдан башха кёрмейме, алай  бизни ызыбызгъа жерибизге Кавказгъа къайтарырча  айтмайдыла. Къызым мында биргеме къалса ыразыма»,- деген эди. Жаш  да къыз да ананы ыразылыкъсызлыгъы бла болмазлыкъ иш болгъанын ангылап, бир бирден тюнгюлгенден сора, жаш Кавказгъа кетген эди. 

Къыз  мудах эди хар кюн сайын. Бир жол ишден келе тургъанлай Алтынчачны бир ненча атлы   урлап къачадыла. Къыздан жыйырма жылгъа тамата болгъан адам эди аны бла жашауун байларгъа излеген. Терк окъуна  келин отоу, къаланкъа да къурап, къызны къатына да дигиза сюедиле. Аны да, эси ауа да, жангыдан аяза да жиляй, «юйюме элтигиз»  деп тилей турганлай, жууукъ жашлары да, тиширыула да комендантны да алып келип,къызны юйюне алып кетедиле. Халкъ да тынчайып, хапарла да озуп, хо бир да къоркъмай энди ким къызгъа тиерикди, деп тургъанлай, къызны биягъы  урлагъан жаш алып къачады. Атлы аты бла итли ити бла къызны  биягъы сыйырыргъа комендантны да чакъыртып баргъан эдиле.  «Бу ишни мен былай къоярыкъ тюйюлме,  биринчи кере халкъ тилегенигиз ючюн кечиб, тутмай къойгъанма. Адам урлагъанны, да  бу ишге къошулгъан жашланы да тутдургъан этеме»,- - деп комендант къаты болуп тохтагъанда, къызны анасы Алтынчачны  отоууна чабыб кирип, аллында тобукъланып, жалынып: « Жашланы юйюрлерин харип этдирме, жерибизден юйюбюзден да жарлы болуп, халкъыбыз  адамдан да жарлы боллукъбуз. Сагъыш эт, балам, аланы тутмакъгъа атсала, ненча ана жилярыкъды – улурукъду. Ала сау – саламат да артха хазны къайтсынла. Ачытма быллай бир адамны» – деп тилейди. Анасыны къойнуна къапланыб жиляды Алтынчач. «Сен айтхан болсун, анам» - деди. Не этерик эди харип, бой салып къалады.  Той, оюн да башына, акъылына да кирмейди, тюз да аман тюш кёргенча, жукъудача  хали алай эди. Ариу узун кирпиклери сууланганлай  турадыла. Жилямукъла, жилямукъла,жилямукъла...сюйгенин эскере да, ахтына, кюню аман бала эди.

Аны къачыргъан а жарыкъ умутладан толу эди. Алай эр кишини не бек  ариу сёзюне да  къулакъ салмайды. Эшитмейди.  Кёзлери  да алгъынча жылтырамай, ариу къызыл эринлерин  бир бирден айырып ариу  чиммакъ ууакъ минчакъ кибик тишлерин энди кишиге кёргюзтмейди. Бир ауукъ замандан  малкъар, къарачай, чечен, ингуш, къалмукъ, месхетинли тюрк халкълагъа да эркинлик бериледи.  Халкъ асыры къуангандан, юйлерин, ырысхыларын, малларын учуз сатып, жолгъа чыкъдыла. Ата журтха жол татлы эди! Жомакъдача, жангы, насыплы жашау башлана тургъанын сезилип, адамла къууанып, кёллери кёкге жетген эди. Бирле ырысхыларын алайынлай юлешип окъуна Кавказгъа кетип тебиредиле. Сюймей эдиле къазахлыла ишчи, огъурлу таулу халкъ бла айырылыргъа. Тап чырмау окъуна этерге кюреше эдиле. Кесигизге автономия этейик – дегенге да къарамай, жыйыша эдиле адамла. «Нарт къабырларыбызда жатханла. Жерибизни, тауларыбызны ёксюз этгенибизге не айтырла? Угъай, юйге! Жаланда юйлерибизгеди жолубуз!, – дей эдиле. Элталлыкъ ырысхыларын жыйып, къалгъанын а къоншугъа,  теннге, тийреге юлешгенле аз тюйюл эдиле.

Алтынчачны анасы барып, юйюрлери барлыкъ поездде кесини юйюрюне да,  къызыны жангы къуралгъан юйюрюне да  вагон  жер алып келген эди. Алтынчач: « Мен  мындан бир жары да кёчерик тюйюлме, мында къалама.  Сиз а ашхы жолгъа барыгъыз» - деп, къайынларын, бек сюйген анасын, къарындашларын, эгечлерин да ашырып, Кавказгъа таулу халкъны алып баргъан  поездни ызындан къарап, жиляп, Къазахстанда къалгъан эди. Бир Аллах биледи аны жюрегинде, кёлюнде да не бар эди. Аны бек къыйын кюнюнде, ангылаулукъ тапмагъанлыгъымы, огъесе анасына бла  жууукъларына  ёпкелегенлигими болур эди?..

Алтынчачны анасы харип, элине жерине къайтханларына къууанганлыкъгъа, бир да  тынчаялмай,  кече  узунуна  жукълаялмай, къызына  Аллахдан  иги тилекле тилеучю эди. Кеси да  тёзалмай, бир бёлек жылдан таукел  болуп,  Къазахстаннга  къартлыгъында да къалай баралгъан эсе да,  биргесине не сабийлеринден, не туудукъларындан адам элтирге  да унамай, кеси барып келгенден сора бир кесек тынчайгъан эди. Ким биледи къарт  амма  къызы бла энчи не ушакъ этген  болур эди?  Къызындан кечгинлик тилергеми баргъан болур эди? Кёчюргеми? Алай Алтынчачны анасы биягъы кесинлей къайтхан эди. Аллах биледи, не жашырын, тиширыу ушакъ этген болур эдиле ана бла бала?