Анда уа узакъ жол…

  - Хапар -

Хажи-Мурат акъылбалыкъ болмагъан сабийди. Алыкъа анга онеки жыл да толмагъанды. Ол, чыбыкъ атына да минип, къоншу сабийле бла орамны букъу этдирип, чабаргъа сюеди. Неда атасы бла Сынла сыртына чыгъып, къойла да кюте, къып-къызыл жилекле ашаргъа. Бирде уа тауну къарлы этеклерине ёрлеп, андан сережеле бла да учаргъа... Алай къадар анга башха буйрукъ этди. Узакъда къалдыла Хажи-Мурат чабыучу орамла, кёз къаматыучу акъбаш таула, атасы бла къойла кютюучю Сынла сырты да. Сабийлиги да аны узакъда, бийик тау этегинде орналгъан элде къалдыла.

Энди сабий тюйюлдю, юйге оноу этеди, юйню таматасы да олду. Эгешчиклерине, къарындашчыкъларына да ол кеси къарайды. Юслерин, башларын тазалайды. Болгъан затдан аш-суу этип ашатады. Къатыкъ тауусулса уа, анасы ишден келгинчи, аланы жапсарады, тюрлю-тюрлю оюнла бла булжутады. Суу ташыйды, от этеди, сабийлени кийимлерин окъуна жамайды, жууады. Ол анасыны къыйынлыгъын ангылагъан сабийди, анга болушургъа сюеди, билеклик этерге...

Бирде алай арыйды, белин тюзеталмазча. Ингирде уа анасы ишден къайтыр заманнга, аллына чыгъып, келирин сакълайды. Анасы бла юйге бара туруб а, бир затчыгъын да букъдурмай, юйде не этгенин санап берир. Андан ыспас да алыр.

Жарлы ана. Баш иесин къазауат сыйырып, кесин да сабийлери бла бирге кёзкёрмезни жаханим аулакълары тузакълап. Юй жокъ, журт жокъ, ач, жаланнгач. Тёгерекден бир болушлукъ болса уа, не жарлы эдинг. Хар кимни ёз къыйынлыгъы башын басып. Хажи-Муратчыкъ болмаса уа ол не этерик болур эди. Анасыны болушлукъчусу. Аталары келирге сабийлени тыхсытмай жетдирирге керекди.

Уруш бошалгъанлы жарым жыл. Къазауатдан келдиле. Андан а бир тюрлю хапар да жокъ. Ма бюгюн да Хажи-Мурат атасындан бир хапар билейим деп тебирегенди. Анда, къоншу элде аскерден къайтхан бир таулу жашны хапары чыкъгъанды.

– Жол артыкъ узакъ тюйюлдю. Бу тюзден ётюп, аны ары жанындагъы дуппурдан аусам, ол эл кёрюне турады. Бек болса, экисагъатлыкъ жол... Атам бизни мында болгъаныбызны билмегенлей, ол Кавказда элибизге кетип къалгъан а болурму? Жылы кийинейим да, терк окъуна жетип къайтайым.. Анам ишден келирге мен да къайтырма.

Аякъ кийимлери къарыусуздула – эски гетен чурукъла. Алай андан мажалы болмаса не этериксе. Хажи-Мурат анга да ыразыды. Аны тенглеринде аллайлары болмагъанла да аз тюйюлдюле. Терк барсанг а, сууукъ аягъынга ётерге да жетишмез.

Хажи-Мурат барыр жерине тыйгъычсыз терк жетди. Эл ичинде, орамдан-орамгъа ёте, юйден-юйге кире, кёп айланды. Аскерден келген жашны юсюнден бир адам да хапар айталмады...

Энди юйге къайтыргъа керекди. Не да болсун, къарангы бет алгъынчы жол кёллю болмай жарамаз. Аны уа эм къыйыны дуппурду. Андан ауаргъа керекди. Хажи-Мурат ашыгъып келеди. Майна энди юйле да кёрюне башлагъандыла…

Хауа да тюрлене башлагъанча кёрюнеди. Билмей тургъанлай тёгерек-тёгерек бурулуп, бёрю жыйыны кибик улуй, боран жетди, шууулдады, сызгъырды, жарыкъ кюнню къарангы этди. Тюз да къыяма айланнганлай болду да къалды. Къалын чарс басды. Акъылбалыкъ болмагъан жашчыкъ къыяманы ичинде жангызлай къалды. Элге кёп къалмагъанды. Тохта, баргъан а къайсы жанына этерикди. Борандан бугъама деп, жашчыкъ ары да, бери да бурулду. Къайда келген жолу, къайда барлыкъ жолу? Хажи-Мурат бети айланнган жанына чапды…

Жашчыкъ къолчукъларын да тон ичине жыйгъанды, кёзлерин да къаты къысып, борандан букъдуруп, ёрге-ёрге секиреди, кесин сууукъгъа хорлатмазча, теберге кюрешеди. Артдаракъда уа жукъу келди. Ариу, ариу айтды. Жашчыкъны башын сылады, уютду. Акъ къарны тёшек этди да, ары жатдырды. Боран улуй эди, улуй. Хажи-Мурат сабий эди, алыкъа акъылбалыкъ болмагъан сабий. Ол юйюне барыргъа сюе эди, эгешчиклерине, къарындашчыкъларына, анасына. Кёп изледи жолну, алай табалмады. Бек арыды. Жукъу келди. Бир такъыйкъачыкъ, жангыз бир такъыйкъачыкъ къалкъып, жангыдан жолгъа тебирерикди. Бусагъат. Жангыз бир такъыйкъачыкъдан турлукъду. Жашчыкъны уа жукъу уютханды. Анда, ол узакъда къалгъан элинде нёгер жашлары бла ойнайды... жукъла, Хажи-Мурат, жукъла…

Жолну къыйырында аскерчи кёрюндю. Аны эки жаны бийик тауладыла. Ол атлагъан этмейди, алай уллудан-уллу болуп, ёсюп келеди. Энди уа тауладан да бийик болду. Кимди бу?

– Эй, сен кимсе?

– Хажи-Мурат, тур, сен барыргъа керексе, сени сакълап турадыла. Тур, хайда, тур.

– Атам, сенмисе? Мен сени таныялмай къалдым да. Быллай бир нек турдунг келмей? Билемисе, мен санга къалай тансыкъ болгъанма? Бизни юйюбюзден къыстап, бери бир узакъ жерге келтиргендиле. Атам...

– Билеме, балачыкъ, билеме. Тур, жаным, тур. Энди сенсе юйде тамата. Maнга уа кетерге керекди.

– Угъай, тохта, кетме. Мен сени алай сакъладым, алай изледим. Сен къайрыса, къайрыса, атам?

– Мени жолум узакъды. Биз энтта да кёрюшюрбюз артда, кеч. Энди уа ол сени сакълагъанлагъа бар. Тур, балачыкъ, тур... Жарсый болур ананг. Сора, узакъдан-узакъ, гитчеден-гитче бола, кёзден ташайды.

– Хау, мени юйде сакълап турадыла. Мен а къалдым да, къалдым.

Жашчыкъ, сыртындан да аууп, кёкге къарай эди. Тёгерек-баш жап-жарыкъ, кёкде бир булутчукъ да жокъду. Кюнню таякълары акъ къарны башын асыры жылтыратхандан, кёзлени къаматадыла. Хажи-Мурат зат ангыламай бираз турду. Сора боран тюшдю эсине.

– Ой Аллах, мен жукълап къалгъанма. Къаллай бир? Мени анам сакълап турады. Терк юйге жетерге керекди. Атам а, атам... Мен аны кёрдюм. Баям, тюш болур эди. Анама да къайгъы салдым. Бусагъат, бусагъат, аначыгъым.

Жашчыкъ ёрге турургъа кюрешди. Болалмады. Силкинди. Дагъыда бир, эки, юч, беш, он кере. Жаланда белден ёргесин къардан айырды. Ол кёп къарады аякъларына. Чыбыкъ атха да минип, орамланы букъуларын кётюрюучю, тау этекледе къойла ызларындан жортуучу аякъла бюгюн Хажи-Муратны айтханын этмедиле. Турмадыла ёрге, жерге жабышханлай къалдыла. Къоргъашин томуроулача бир бек ауурла кеслери да. Ийнанмады Хажи-Мурат алагъа. Ол кёп кюрешди, адыргы этди юйюне терк жетерге. Алай тепмедиле аякъла, орамлада чабып барыучу, сабийлени озуучу аякъла. Хажи-Мурат сабий эди алыкъа, акъылбалыкъ болмагъан. Ол кесине жетип тургъан къыйынлыкъны ангыламады. Жашчыкъ жаланда юйюне барыргъа сюе эди. Аны анда сакълап турадыла, бек сакълап…

Сора атасыны сёзю аны эсине тюшдю. Жашы аны айтханын этерге керекди. Жашчыкъ, кюреше кетип, бауур тёбен бурулду. Башын ёрге кётюрдю. Тюппе-тюз, чыммакъ къар басхан аулакъ. Бир къара тамгъа окъуна жокъду. Таулада хар ташны, ызны да билген сабий къар басхан аулакъда къайры барыргъа билмей къалды, абызырады. Барыргъа уа керекди. Къайры, къалай? Ол тебиреди. Биринчиден, Хажи-Мурат онг къолун алгъа узатды, ызы бла сол къолун. Сора бираз турду да, эки жингиригин жерге тиреп, кесин алгъа тартды. Бир саны, бир жиги къалмай ийнеле чанчханлай этедиле. Ол аны жаланда биринчи атламы эди. Алда уа узакъ жол...

Ол кёп барды. Жолну узунлугъуна угъай, заман бла. Къарлы аулакъны къарын жыра. Къарыуу болгъан къадар сюркелирге кюреше, танг жарыгъына, кече къарангысына да тюбей, жашаулары кетген аякъларын да соза-соза.