Тин хазнабыз

Таумырзаланы Далхат тин хазнабызны сакълаугъа эм аны байыкъландырыугъа уллу къыйын салгъанладан эди. Ол халкъ жырладан, таурухладан, аууздан чыгъармаладан бек кёбюн жыйгъанды эм китапла этип чыгъаргъанды. Бюгюн аны тукъум тарыхларындан бирин басмалайбыз.

Элмырзаланы Холуй, тёбен чегемли киши, мараучу, агъачда, тауда да айлана кетип, жаныуар кёрмегенлей, жар тюбюне солургъа олтурду. Арлакъгъа-берлакъгъа къарай кетип, акъ ызлыкълары бла къара ташны кёрюп, аны ариулугъуна сукъланып, башлыкъ уясына салып, юйюне алып келди.

Экинчи кюн, жукъудан къаннгандан сора: «Къумукъ къызы (Сатай Къумукъланы Байрону къызы эди), кийик ёлтюралмагъан эсем да, бир сейирлик зат тапханма. Къара да, бир кёрчю. Жашагъан дуниямда мен быллай таш кёрмегенме!»-деп, башлыкъдагъы ташны чыгъарып, юй бийчесине узатды.

- Мырза улу, бу затынгда магъана барды. Муну атына Сырма таш деучюлерин а билемисе?-деп, Сатай Холуйну къууандырды. Сора ташны гюлмендиге чулгъап, кюбюрню тюбюне, кюмюш къынлы къамаланы къатына салды: «Турсун анда. Жюз жылдан сора таш сёлешген этеди, деучюдюле да, сабийле уллу болсала, аны хапарын алагъа айтырма».

«Суу кетсе да, таш къалады», дегенлей, таулула Азиядан къайтхан кюн Холуйну беш сабийинден гитчеси,  Окъуп, кюбюрню сыныкъларыны къатында Сырма ташны кёргенде, атасыны бла анасыны къол ызларын тансыкълап: «Жюз жылдан сора таш сёлешген этеди»,-деп, анабыз быллай кюнню келирин билипми айтхан болур эди?»,- деп ойлады.

Алтмышынчы жыллада мен сексенжыллыкъ Окъуп бла кёп сёлешгенме. «Сизни тукъумну баш кишилери Тау Артындан келген сунама»,-дегенимде: «Угъай, ол алай тюйюлдю»,-деп, манга быллай хапар айтды:

- Гюржюню патчахы Давид эртте бизни халкъдан болушлукъ тилегенде, мындан ары къарачайлыла, малкъарлыла да жашагъан жерледен уллу аскер баргъанды. Аны бла бирге халкъны да жартысы ары аугъанды. Турмушу не аламат болса да, бир халкъны адамы башхасыны ичине кёчюп барса, ёмюрю даусуз, къаргъышсыз жашап къалмайды. Мал, мюлк жюрютюрге, ырысхы болдурургъа, къармашыргъа таулу халкъ къатыды. Анда да хал элпек жашаугъа айланнгандан сора, бизникилеге кетигиз, негиз къалгъанды мында, къайдан болса аугъанла деп, жылы отда олтуртмай болгъандыла.

Тау Артында эки жюз жыл жашагъандан сора, анда туралмай, къайтып келгенледен бирлери бизникиле болгъандыла.  Элмырза, аны жашы Кютю да Уллу элге къайтып келгендиле. Кютюню уланы Даллини жашы Татар-Бек болгъанды. Мени атам Холуй ма аны жашы Байродан туугъанды.

Энди уа Сырма таш мени къолумдады. Акъ ызлыкълары ёресине бла кёнделенине тартылып, кёксюл ташны бетинде тухтуй тигилгенча (тюрлю халыла бла байракъны бетине тигиу), кимни кёзюне да сымарлы кёрюнюр кибик таш.

- Жангыз къарындашыбыз Къаншау-Герман урушха  кете туруп: «Тукъумубузну  ташын сакълап къоюгъуз. Ким биледи, анда да болур Тейрини бир кючю. Кааба ташыча, ол бизни  кесине тартып турур. Мухаммат файгъамбар да (а.с.м.) ташны бек жаратханды, дуниягъа  тахлыкъ болуп тургъан кёксюл ташны»,-деп алай айтхан эди. - Жангыз къарындашыбызны келиринден тюнгюлген эсек да,  аны къаралдым кёзлерин бу ариу ташда кёргенча болабыз,-дейди мени бла ушагъында Элмырзаланы Окъупну къызы Сафият.

Ёмюрлюк ташны къолума алып, уллу атасы Холуйну къол ызын эслегенча: «Къаншау аскерге кетгинчи, къайсы школда окъутуп болгъанды?»- деп сордум.

- Уруш башланырдан эки жыл алгъа юйге келип, артха школгъа къайтыр заманында: Шауурдат, Къоспарты, Мукуш, Мухол деп эллени санаучу эди. Ары мен бир да бармагъанма. «Чегем ауузуча, Малкъар тары да бир сейирликди. Андагъыла бизден башхаракъ сёлешедиле. Юйлери да ауур ташладан къаланнган хуналары бла»,-деп, алай хапарлаучу эди»,-дегенди Сафият, къабыргъада тагъылып тургъан суратны манга узатып.

- Сен таулу жазыучуланы китапларын кёп окъугъан хапарынгы билеме. Кесинг назму жазаргъа уа кюрешмегенмисе?- деп сордум.

- Сюймекликни юсюнден къайсы таулу къыз жырламагъанды. Мен да алай этиучю эдим. Бу къарындашымы сартындан жюрек кюйюмю айтсам а, Ока (атасы Окъуп) жиляп къалыучу эди. «Муну къагъытха салып къойсанг эди?»-десе: «Охо, айта турсам, болмазмы»,-деп къоюучу эдим.

- Бюгюн былайда сен ол сарынны манга айтсанг,  кёпле ыразы боллукъ сунама.

- Жазарыкъ эсенг, къошхан, къоратхан этмей, тюшюр къагъытха,-деп тилеген эди. Айтханыча этгенме. Сафият Къаншаугъа такъгъан сарынны айтхандан сора, дуния кенг болгъанча, жыйырмажыллыкъ Окъуп Шауурдатда, Раубазы терекни къатында,Жарашкыда кюле-ойнай айланнганча, Сафият, Сакинат, Айшат эм Къаншау, Окъупну да алларына салып, Кийикчи башында дырын жыя баргъанча кёзюме алай кёрюндю. Дунияны тёрт мюйюшюн билдирген тамгъалы ташла да андадыла, Кийикчиде.

Тауладан бийик мени жюрегим,

Тары бюртюклей аз болду.

Жанымдан сюйген жангыз билегим

Герман урушда тас болду.

Жанымдан сюйген жангыз билегим,

Сен эсен келгин, саламат.

Жанынг кибик кёрген юч эгечинги

Кимге этгенсе аманат.

Мен суу боюнуна алай баргъанма,

Челегим суудан толурму?

Аны бир хапары къалай чыкъмаз,

Ох, жаны саулай болурму?

Мен суу боюнуна алай баргъанма,

Челегим суудан толурму?

Эрттеден бери хапары жокъду,

Ох, жаны саулай болурму?

Дохтурла багъып,сау эталмайла

Мени жюрегимде жараны.

Алай къабылып къалай къалдынг,

Кечемден кюнюм къарангы.

Хар кечеден тилек этерем,

Къабыл болса эди тилегим.

Санга жиляй, къарап, сытыла,

Жарылып къалады жюрегим.

Сенден хапар айтхан адамгъа

Жанымы чыгъарып берликме.

Санга ушагъан адам кёрмейме,

Сени кибик кимни  кёрлюкме?

Ашагъаным таш болуп къалады.

Ох, тамагъымдан энгинчи.

Къабыргъа жамауат мени салмасын

Жангыз билегим келгинчи.

Санга жарашдыргъан эки отоуну

Мен эшиклерин ачмайма.

Кёлюнге тиймесин,къурман болайым,

Сени сурайма да, тапмайма.

Ох, ой эте, эзиле, къызла,

Бушуу жюрегиме жетгенди.

Жанымдан сюйген жангыз Къаншауум

Герман урушха кетгенди.

Бюгюн бир аман жилядым, къызла,

Шу жюрегиме жетерча.

Къаншау не хата  этген болур,

Герман урушха кетерча.

Санга къагъытла жазыучем, Къаншау,

Къууанчлы сёзледен толтуруп.

Кюн сайын ананг жиляп турады,

Сени отоуунгда олтуруп.

Кёзюмден акъгъан жилямукъла

 Этек аллымы толтуруп.

Кесинг болсанг, излемей къоймазенг,

Биз а турабыз олтуруп.

Жюрегим бир бек ууалгъанды,

Не ойнамайма, кюлмейме.

Кёлюнге тиймесин излегеним,

Къайда айланыргъа билмейме.

Ёлмезлик адам жокъду. Сырма таш а халкъ бла бирге жашар. Элмырзаланы Холуй, Окъуп, Къаншау анга ийнанып тургъандыла. Ол бу жазыула бла бирге «Таш  бахчада» жерин табар.