ФАХМУЛУ АКТЁР, ЖАЗЫУЧУ, УСТАЗ да

Къулийланы Къайсын атлы Малкъар къырал драма театрны актёру, Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесни да сыйлы артисти
 Мырзаланы Солтаннга бу кюнледе 70 жыл болады.

Ол сюргюн уланыды, Къазахстанда туугъанды. Ёсген а атала жери Быллымда этгенди. Сабийлигинде Солтан доктор болуп, адамланы багъаргъа, ызы бла юристге окъуп, тюзлюкню жакъларгъа сюйгенди. Ахырында уа актёр болгъанды.

Аны умутларын У. Шекспирни «Отеллосу» тюрлендиргенди. Пьесаны (Къулийланы Къ. кёч.) режиссёрла А. Благонравов, Г. Моисеев 1963 жылда салгъандыла. Эсге келтирсек, ол жыл бизни театрны жаш студиясы (Будайланы Ольга, Ахматланы Зейтун, Юсюпланы Хамид, Къулийланы Борис…) Москвада Щепкин атлы училищеде окъуп къайтхан эди. Аны кёргенинде, Солтан, театрны администратору Жантууланы Ханапийге жанлап, анга: «Сахнада ойнарча актёр къалай болургъа боллукъду?» - деп соргъанды. Ол а жашчыкъгъа ма бу сахнадагъы адамла Москвада окъуп келгенлерин, ол да анда окъургъа боллугъун айтханды.

Алай бла 1972 жылда Москвада Театр искусствону къырал институтуна (ГИТИС-ге) алыргъа деп, жаш адамланы излегенлеринде, Солтан аланы тизмелерине тюшгенди. Алай бла ол дуниягъа белгили окъуу юйге кирип, анда уллу сынаулары болгъан устазланы къолларында окъугъанды.

Мырзаланы Солтан бла аны нёгерлери окъугъан курсну таматасы Владимир Федорович Дудин эди – Россейни сыйлы артисти, РСФСР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, РСФСР-ни халкъ артисти. Ол юйретгенди бу экинчи студиягъа кирген малкъарлы жашланы бла къызланы сахнаны тасхаларына. Тау элледен келген жаш адамла Москвада тургъан жылларында кёп тюрлю оюнлагъа къарагъандыла, белгили артистлени таныгъандыла, аладан юйреннгендиле. Ма андан ойнайдыла бюгюн да сахна къайсы жанрда да уста, эсде къалырча, терен сыфатла къурап.

Солтанны жыйыны 1977 жылда ГИТИС-ни бошап, бери юч диплом оюн бла къайтхандыла: Шекспирни «Ромео бла Джульеттасы», Софоклну «Антигонасы», Мольерни «Дон Жуаны».

«Ромео бла Джульеттада» (Мокъаланы М. кёч.) Солтан къызны экиге айланнган къарындашы Тибальдны ойнагъанды. Софоклну «Антигонасында» (Мокъаланы М. кёч.)  Солтаннга патчах Креонтну бла Эвридиканы жашлары, Антигонаны сюйгени Гемонну ролю жетгенди. Бу оюнла жаш актёрланы усталыкъларын кёргюзтгендиле. Ала тепсей, сюнгю  сермешле бардыра, дагъыда кёп тюрлю зат билгенлерин кёргюзтгендиле.

Ма андан бери Мырзаланы Солтан сахнаны къоймагъанды, къыркъ алты жыл, анга окъугъан беш жылын да къошсанг а, эллиуден аслам жылны ичинде театргъа кертичилей турады.

Ол ойнагъан спектакльлени саны алтмышдан озгъанды. Ол къурагъан сыфатла бир бирге ушамайдыла, алай а актёр аланы жалчытханда, кемчилик болмайды. Къайсын алсанг да, ол керти жашауну бетин кёргюзтеди: (Н. Гоголну «Къатын алыуунда» – Жевакин, Тёппеланы А. «Бийнёгеринде» – Дауут, «Азап жолунда» - Ахмат, «Артутайында» - Кази-Мубарек, Н.Думбадзени  «Акъ байракълрында» – Заза, Маммеланы И. «Сюймекликни поэмасында» – Хамалай, Токумаланы Ж. «Падишахны сокъур къызында» – Состар, «От тюшюуюнде» – Ахмат, «Эминасында» – Ашан, Гецадзе А. «Жол беригиз! Къараман къатын келтиреди!» дегенинде – Кичо, А. Айларовну «Къара жининде» – ата, Темир-Солтан, В. Жеребцовну «Тау артында тал жиляйды» драмасында – Каммат, Б. Нушични «Философияны докторунда» – профессор, жангыдан салыннган «Антигонада» - Хор, В. Дельмарны «Мындан ары уа – шошлукъ» драмасында - аптюекчи… С. Ваннусну «Солтан ол солтанды» деген драмасында уа актёр авторну атындан сёлешеди.

Мырзаланы Солтан къурагъан сыфатланы къайсын алсанг да, ол ары кесинден къошхан сёз, къарам, къымылдау толтуруп, оюннга энчи магъана теренлик къошулады. Аллай актёрла боладыла, сахнагъа бир аз заманчыкъгъа чыкъсала окъуна, эсде къалгъан, жюреклени бир тюрлю бир сезим бла толтургъан. Солтан аллайладанды.

Кёп жылланы ичинде сахнадан кетмеген «Къара жинде» ол атады. Оюн комедиягъа саналады, алай а аны жигити, кеси кеси бла сёлешип, сагъышларын ачыкълагъанын сора, кёз жашларын сюртмеген жокъ эди залда. Адамны ич дуниясын кёргюзтюу къайсы актёрну да баш борчуду. Солтан жигити Темир-Солтанны жаралы жюрегин алай ачханы ол сахнада усталыкъ борчун толтура билгенин айтады.

Мырзаланы Солтан кино алыугъа да юлюш къошханды. Эгечле Занибекланы Зухура бла Кулчаланы-Занибекланы Зарема, «Къууанч» кинокомпания къурап, юч миллет кино алгъандыла. Аладан бири халкъ жомакъгъа кёре салыннган «Къоркъакъ Галакчыкъды». Анда баш рольну ойнагъанды Солтан. Ол кинону Нижний Новгородда баргъан ярмаркагъа элтген эдим бирде, анда халкъ жомакъланы юсюнден айтыргъа тюшгенде. Сау болсун, Токумаланы Лейля жаздырып берген эди. Анда болгъан татарлыла, чувашлыла, башкирлиле, алтайлыла, къазахла, тилибизни ушатып, аны тилеп алгъанлары къууандыргъан эди. Солтан халкъ жомакъны жигитини сыфатын алай къурагъанды анда – къараучу бир буюгъа, бир жигитлик эте айланнган таулу Галакчыкъны сюйюп къойгъанды.

Мырзаланы Солтан бюгюнлюкде Искусстволаны  Шимал- Кавказ къырал институтунда актёр усталыкъдан дерсле береди. Куратор болуп, бир ненча курсну да чыгъаргъанды. Алагъа  кесини сыйлы устазы В.Ф. Дудин аны неге юйретген эсе да, ол затланы тасхаларын ачады.

Солтан жазыучулукъ иш бла да кюрешеди. Сёз ючюн, «Ойнай-ойнай» деген къысха комедияны ол жазгъанды. Студентлери уа аны сахнагъа диплом иш этип чыгъаргъандыла. Окъуучулары бла Солтан дагъыда кёп оюн салгъанды. Бир къауумунда кеси да ойнайды: И.Тургеневни «Уллу кёллюлюк» драмасында, Э. Шмидтни романына кёре Солтан сохталары бла жазгъан «Оскар и розовая дама» оюнда, «Кёкден келген ауаз» атлы пьесаларында, П. Меримени «Карменинде» …

Студентлерине деп, Мырза улу актёр усталыкъны юсюнден окъуу китап, къысха хапарланы жыйымдыгъын да жазгъанды. «Зельда, къолунгу бер» деген повестьни да авторуду. Аны «Аттила» деген драмасы 2012 жылда КъМР-ни Культура министерствосу бардыргъан эришиуде биринчи жерни алгъанды.

Жашауда Мырзаланы Солтан жууаш, тынч адамды, бир кесек уялчагъыракъ окъунады, менсиниу не болгъанын биллмейди. Ол шарт а аны адамлыкъ хунери, бети, жюрек тазалыгъы, халаллыгъы болгъанын айтады. Солтанны атын сагъынсанг, аны жууукъ таныгъанла бары да бирча андан келген жылыуну чертедиле. Биргесине окъугъанла, ишлегенле аны бек ариу къылыкълы адам болгъанын къайтып белгилейдиле, аны къатында не иш да тынч баргъанын чертедиле.

Солтан беш жашны атасы, эки туудукъну аппасыды. Жашла бирери бирер жерде урунадыла. Не ишде да ала аталарыны сёзюне тынгылайдыла, аны намысын бийикде тутадыла. Сени ангылагъан юй бийченг, санга тынгылагъан ариу сабийлеринг, бир ненча тюрлю – актёр, жазыучу, устаз - фахмунг болса, андан уллу насып къайда?

Сахна маданиятыбызгъа уллу къошумчулукъ этген, къараучулагъа театрыбызны сюйдюрген, жангы тёлюлени ызгъа салгъан къарындашыбыз Мырзаланы Солтаннга саулукъ, ариу, узакъ ёмюр берсин къадар!