Тартып, темир юзген заманы

Атамы юсюнден

Кесими таныгъанлы, атамы, анамы да айтханларын эсде бек тутама. Атам, ол жылланы эсгерирге артыкъ сюймеучюдю, алай келе тургъан тёлю унутуп къоймасын ала кёрген къыйынлыкъланы дегени болур, терк-терк сагъыныучуду.

Габоланы Аслангерийни жашы Аслан 1920 жылда Тёбен Чегемде туугъанды. Халкъыбызгъа сюргюн жолу чыкъгъанда, ол юйде тюйюл эди. Алгъын тау эллени къайсысыны да Прохладна тийрелеринде энчи мирзеу ёсдюрген юлюшлери болгъанды. Атам ол халкъыбызгъа къара кюн жетген кезиуде анда болуп, сау миллетни ашыргъанда, халкъындан ажашып, бир къауум жаш нёгери бла Орта Азиягъа анда-мында къалгъанланы санында ашырылгъанды. Алай бла, юйдегилеринден энчи Павлодаргъа келип тюшгенди.

Ол заманда анга жыйырма бла тёрт жыл бола эди.Элде таматала, ол кезиуде атамы иги таныгъанла айтып эшитгенме. Аны тыш кёрюмдюсю назик болгъанлыкъгъа, Аллахутала къарыу-кючню бир тюрлю ёлчеусюз бергенинине шагъат излерча тюйюл эди. Узун сёзню къысхасы, тартып темир юзген заманы  деп алай эшитгенме. Не менме деген кеси тенглилени угъай эсенг, андан иги да кёп таматаланы окъуна эки къолу бла жерден ёрге кётюрюп, сыртын жерге салгъанны жугъуна да санамагъанды. Атамы аллай къарыуу болгъанына сюргюнде биргесине тургъан бир къауум адам шагъатлыкъ этгенлерин мен кесим къулагъым бла кёп кере эшитгенме. Аны юсюне, кеси да тири, женгил къымылдагъан, ётгюр адам болгъанды, деучюдюле.

Павлодаргъа келгенден сора, туумагъан айгъа салам бергенлей деп, эрттегиле айтханлай, мени юйдегиле къачан излеп табадыла деп, тынгылауну ийип турмай, тюз поезден тюшгенлей, ахлуларын излер къайгъыгъа киргенди. Алгъа Павлодар тийресинде эл-эллеге айланып, сюргюнде жолукъгъан адамы болуп, сормагъаны къалмай, кёл басарча, бир тюрлю хапар билмегенден сора, ётген-сётген поездге  минип, ызына айланнганды. Анда да, поезд баргъан жанына барып турмай, уллуракъ шахарла болгъан жерде станциялада тюшюп, соруу жюрютгенин тохтатмагъанды. Алай бла, Астраханьнга дери жетгенди.

Ахырында, эсеп этерча оюмгъа тохташырча амал тапмай, биягъы ызына Павлодаргъа къайтханды. Шахардан узакъ болмай, Иртиш суугъа жууукъ «Акъ-Суу» деген элчикде тохтап, не тюрлю иш тапса да артха турмай, ишлерге кюрешгенди. Май айны аягъында комендантха учётха тюшгенден сора, оруслулада фатарда туруп, колхозда жылкъычы болуп, кече ат кютгенди. Кюндюз бош заманы болгъаны себепли, юйдегилерин излегенин чырттан да тохтатмагъанды. Адамын излеген ол заманлада базарлада айланып сурагъанды. Аслан да, Иртиш суу боюнундан узакъ бармай, Иртишский шахарны базарында малкъарча сёлеше айланнган юч тиширыугъа жолукъгъанды. Асланны соруууна тиширыуланы бирлери:

– Кёкчетау областында Степняк деген элде кёбюсю Чегем ауузундан келгенле жашайдыла. Олмуду, тюйюлмюдю – андан хапарым жокъду, Габоладан Шахий бла Зурият деп эки къызы бла элни къыйырында баракланы биринде Аслангерий деген бир киши барды, – деп, умут этдиргенди.

Аны эшитгенден сора, Аслан, анда бир тюрлю булжумай, къысха ызына къайтханды. Павлодардан Степнякга барыргъа кёпмю керек эди, толу эки айны Къазахстанны узунундан-кенгине дери эки кере айланып чыкъгъан атама. Арт болжалгъа сала турмай, олсагъат жолгъа хазырланып тебирегенди.

Бек алгъа, саулай да болумну комендантха ангылатып, Степнякга барыргъа эркинлик къагъыт алгъанды. Аны ызындан, аллыкъ-берлигин тамам этгенден сора, ишлеген жеринден арталлы бла арт айырып, жолгъа хазыр болгъанды. Тюзюнлей Павлодардан Степнякга поезд бармагъаны себепли, Степнякдан орталары 35 километр Макинка темир жол станциягъа дери келгенди. Андан ары автобус излей турмай, жол нёгер неда улоу табар муратда, Степнякга баргъан машина жолгъа чыкъгъанды.

Станциядан алтын къазыучулагъа керек затла ташыгъан машинала, чепкен сокъгъанча, асыры терк жюрюгенден, хазна он минут да сакълагъан болмаз эди, атам тохтатыргъа къол кётюргюнчю, машокла жюкленнген машина къаршы жууукълашып, кеси тохтагъанды. Шофер, кавказ басым бла сёлешген келбетли жаш, эшикни кеси ачып, атамы кабинагъа миндиреди. Машина жол кёл алып атланнгандан сора, алгъа орусча сёлеше кетип, кёп бармай танышып, тау тилге кёчедиле. Шофер аны бла бир ауузда ёсген Къудайланы Ибрахимни жашы Жагъафар болуп чыгъады. Ол Асланны юйюрюн тюз келген кюнюнден бери таныгъанын айтып къууандыргъанды.

– Танымай а Аслангерийни, бек уста таныйма, – деп, дагъыда, – ол эки къызы болгъан Аслангерийни, – деп къошханды.

Жол узуну соруу, хапар асыры кёп болгъандан, тюгел сагъат да турмай, Степнякга жетгендиле. Жерни эркинлигинден тюйюл эсе, юйле асыры анда-мында чачылып ишленнгенден, иги тап тизгин, низам бла ишленсе, бу жерге тюз былай юч эл сыйынырыкъча кёрюннген эди Асланнга алда. Элге киргенден сора, Жагъафар былай-былай барлыкъса деп, къолу бла кёргюзтюп къоймай, атамы тюзюнлей юйлерине келтирип тюшюргенди.

Бир тюрлю хапарлары болмай тургъанлай, шырт деп кирип келген атамы кёргенде, юйдегилерини къууанчларын аууз бла айтып ангылатхан къыйын эди. Асыры къууаннгандан, иги кесек заманны абызырап, не этерге билмей, тургъан жерлеринде сюелип, бир кесекден сора, эс табып, кезиу-кезиу къучакълап, тансыкъларын кючден бла бутдан алгъандыла. Атам, юйдегилерини болушлукъ керек болуп, къыйынлыкъда апчып тургъанларын ангылап, теркирек ишге кирип, болушлукъ этер муратда, тюзюнлей экинчи кюн кёрюнюп, тизмеге тюшерге комендантха баргъанды. Комендант – капитан чыны болгъан бир да болмагъанча жагъымлы адам:

– Мени атым Фанузду, тукъум атым – Хабибулин, – деп таза татар тилде сёлешип, атамы ишин тамамлап, ыразы этген эди.

Андан сора, юйге зат къайта турмай, магъаданчыланы керекли затла бла жалчытхан заводха барып, ары суу ташыучу болуп киргенди.

Ол кюнден башлап, ишлеген жерини тизгинин жыйып, суу ташыгъан арбаны жангыртып, ол угъай эсенг, тышындан къарагъан кёзге ушагъыулу кёрюнюрча, бояу мажарып, чархларына дери саулай бояйды. Арбаны жарашдыргъандан сора, ат кереклерини тизгинин жыяды. Кеси ач болса да, атларын ач этмейди. Ишлеген жеринде да ауурну юсю бла, женгилни тюбю бла бармагъаны кёзге кёрюне, кёпге бармай, намысы-сыйы жюрюй башлайды.

Кеси ишлеген жерде эки эгечин да ишге салып, аз заманны ичинде билине-билине аякъ тиреп, жашау этип башлайдыла.

Баргъаны боллукъду.