Тас бола баргъан сёзлерибиз

Малкъар тилибиз бек бай тилледен бириди десем, ётюрюк болмаз. Анда биз кюн сайын хайырланнган сёзледен тышында да кёп сейир эм унутула баргъанла да асламдыла. Аланы жашаугъа сингдириуге энчи эс айтхылыкъ жазыучубуз  Тёппеланы Алим бёлгенди. Аны чыгъармаларында алагъа терк-терк тюбейсе. Ол аладан кесини энчи сёзлюгюн окъуна къурагъан эди. Бюгюн биз сизни андан бир алыннган бир къаууму бла шагъырей этерге сюебиз. Ким биледи, былай эте баргъан къадарда, аладан бир къауумун хайырланып да башларгъа болурбуз.

Хычаукъ.

Сабаннга чыгъыу адетни этерге деп сайланнган мал. Эл, элде бек сютлю, иги бузоулу ийнекни сайлап, аны эркек бузоуун энчи алып, биреуге ючлю бугъа болгъунчу багъаргъа бергенди. Биченин, жемин, тузун да эл берип турургъа тийишлиди. Элни монгкъуракъ деп, сабан къошлары да болгъандыла. Аланы «Тёбен монгкъуракъ», «Огъары монгкъуракъ» деп айыргъандыла.

  Хылжы къошла

Бурун «хылжы къошла» деп, халкъ билген, иги таныгъан къошла болгъандыла. Кишиге къонакълыкъ этмеген, бир аякъ айран ичирирге да къызгъаннган малчыланы къошларына айтхандыла алай. Аллай къошланы иелери, кеч не къыстау жолоучу: «Ой, кёп болсун, къалайды къош къолай?» – деп тохтаса, «Былай ёргеракъда дагъыда къошла бардыла» деп болгъандыла. «Хылжы къошну къойчусунлай, не баштёбенсе?!» – деп, къырс адамны къызгъанчлыгъын къакъгъандыла. «Къутсуз къойчу – къуту болмагъан кош». «Къонакъ кетди – къут кетди», - деп, аллай къошланы бек ыспассыз этгендиле. Жолоучу аллай къошда тохтаса да, чыпчыкъ чорбатха къоннганлай, аз да кёлю олтурмай, тесукъа этип тургъанды.

   Хылпы

Тылысы иги ачытылып бишген ётмекни ичинде хосула (тешикле). Къаялада, ташлада да суу тама тешилген ууакъ тешикчикле. Иги сыгъылмай, жангы тузлукъда бишген бишлакъны ичинде да хылпысы кёп болады.

Чапчакъ

Чыккырны бир тюрлюсю. Сау агъачдан ичи къазылып этиледи. Ёре, быдыркъай чыккырлача болмай, чапчакъ алаша тюз орунчукъду, къолда жюрютюрге деп этиледи, челек орунуна. Башында къапхагъы да, кесича, сау агъачдан жонулады, ичине кийирилип къалады. «Тюлкю бла мараучу» деген жомакъда, мараучу, тюлкюге бир амал этер ючюн: «Этни бийикге такъгъанса да, жетип алалмайма; чапчакъны къапхагъы ауурдан, ачып, боза къуялмайма», – деп, сылтау этеди. Ол шарт да чапчакъ къолда жюрютюлген чараладан бири болгъанын, аны башы да гам жабылырча, кертикли этилиучюсюн ачыкълайды. Таулу юйледе чапчакъ асламысында къошун, челек орунуна жюрюгенди. Анда боза да тутхандыла.

Чалтыр

Къартайгъан базыкъ терекледе болуучу тешик. Уллу терекни ичини чирип оюлгъан жери.

Чабыр. Чарыкъ.Гёнчарыкъ.

Жашаулары малда, ууда болуучу, асламысында ташлы, жаргелли тикледе, жалаулада жюрюрге тюшюучю таулуланы аякъ кийимлери жерлерине, ишлерине кёре къуралгъандыла. Энди, жашаудан кете, унутула баргъан аякъ кийимлени къайсысы къаллай болгъанды? Къайсы аякъ кийимни къалай этгендиле, къаллай заманда кийгендиле?

Чабыр. Тау жерледе бек аламат жарагъан, таулуну алышындырыусуз да, жараулу да аякъ кийими. Аны тууар малны ийленнген, ийленмеген терисинден да этгендиле; ийленнген тери болса, бичип тизгендиле, ийленмеген болса уа – тюбюн тизип къойгъандыла. Чий териден этилген чабырла асламысында тууар малны арт бутларыны тобукъ бюгюмлеринден боладыла. Бут сюек бла базукну арасын кесмей, саулай сыдырып алгъандыла. Огъары – базук – жаны чабырны тюбю болады, алайны тери къыйырларын бирге къошмай, кенглей къоюп тизгендиле, иничке – бут – жаны уа башы болады; анга балакъла айырып, чабыр баула салгъандыла; ичине иги салам салып кийгенден сора чабырны башын инчик башдан чабыр бау бла къысып къоя болгъандыла. Ийленнген териден этилген чабырны да тизиу жоругъу алайды, аны жаланда балакъ артларын бирде тизгендиле, бирде жёрмелеп да къойгъандыла. Шёндюгю тёлюле «тизип» дегенни да толусунлай не хазна ангыласынла. Чабырны тюбю (олтаны) тикледе учхаламаз ючюн, аны терини кесинден базыкъ тилиннген хуюнла бла чалишдирип эшгендиле.

 Чарыкъ. Чабырча болмай, чарыкъны ийлеую жетишген тууар териден бичип, иничке тикгич бла гымых тигип, алай этгендиле. Аны балакълары адамны инчиги бла тенг болгъандыла. Ал жаны (аякъ юсю), эки жаны да бирге тенг этилип, къошулуп угъай, ёрге кириш болурча, жанаша тигилгенди. Тюплери (олтанлары) терини кеси болуп къаладыла. Чарыкъны къулакълары жапыс болгъандыла; балакълагъа чабыр бау тынч жюрюрча тешикле (илгикле) этилгендиле, бауланы аланы ичлери бла суууруп, инчик артларындан гам тартып, къысып къоя эдиле. Тау элледе чабырны, чарыкъны да уста бичген, тизген, тикген адамла болгъандыла. Аллай адамланы туудукълары артда чабырчылары, чарыкъчылары дегенча, жангы тукъумла болуп да къалгъандыла. Чарыкъ, боялмай, акълай къала эди. Аны салам салып кийгендиле. Малчыгъа бир къауум кюн, чарыгъын тешмей, мал артында жюрюрге, къыйырда къалыргъа тюшгенди. Ол арада чабыр салам миделге айланнганды. Къургъакълай турса, аны ючюн жылытырдан къалмагъанды. Суу кирсе уа, тешип, миделни от тийресине салып къурутхандыла, къуругъандан сора чачып, чохас этип, жангыдан салып, чарыкъны (чабырны да) алай кийгендиле. «Эр кишини чырайы чарыкъ кийгенинде да кёрюнеди» деп, чарыкъ кийгеннге жамауатда иги да эс буруп болгъандыла.

Гёнчарыкъ. Иги ийленип, къарагъа боялгъан териден этилгенди. Гёнчарыкъ – аяулу кийимди, тап, бийле окъуна тойгъа, къууанчха, къонакъгъа баргъанда кийгендиле. Аны да этилиу формасы чарыкъчады, жаланда устаракъ, субайыракъ тигерге керек болгъанды.

Басмагъа Къасымланы Аминат хазырлагъанды.
Поделиться: