Уруш жылланы поэзясыны ышандыргъан кючю

Къабарты-Малкъарны поэзиясы уруш жыллада деменгили ниет кюч эди, жамауатны таукелликге, жигитликге чакъыргъан кюч. Патриот макъамла, патриот сезимле кёп эдиле анда. Шуёхлукъ, къарындашлыкъ сезимле. Совет властьны жылларында, адамланы жюреклеринде айнып, уруш эте тургъан халкълагъа бир бирлерин ангыларгъа болушхан, аланы хорламгъа кёллендирген ма­къамла, сезимле, умутла эдиле ала.

Миллет тёрелени жорукъларындан айырылмай, орус культураны суратлау жетишимлеринден да дерс ала, Къабарты-Малкъарны поэтлери саулай адам улу ёмюрледе сыйлы кёре келген адамлыкъ борчланы бек тынгылы тамамлагъандыла, деп жазгъанды кесини бу жаны бла тинтиу материалында Земфира Нахушева да.  Жазыучуларыбыз хар нени кюл этерге кюрешген фашистледен жашауну къоруулагъандыла, адамланы бирликге, душманлагъа къажау бир жумдурукъ болургъа чакъыргъандыла, халкъла арасында шуёхлукъну кючлеуге уллу къыйын салгъандыла. Бу материалны да жетип келген Хорлам кюнню аллында берилиучю циклны чеклеринде басмагъа хазырлагъанбыз.

«Поэзия дегенинг, ол не тилде жаратылгъан эсе да, аны ауазы къаллай кёкню тюбюнде эшитилген эсе да, - деп жазгъанды Къулийланы Къайсын «Так растёт и де­рево» деген китабында, - ол фашизмге къажау сюелгенди, аны жолун тыйгъанды».

Азатлыкъгъа жанларын къурман этерге хазырлыкъда, от кюнледе къыйынлыкъдан албугъартмай, Къабарты-Малкъарны поэтлери, жазыучулары: Али Шогенцуков, Алим Кешоков, Отарланы Керим, Къулийланы Къайсын, Аскербий Шортанов, Гуртуланы Берт, Амирхан Шомахов, Михаил Киреев, Адам Шогенцуков, Буба Карданов, Этезланы Омар, Геляланы Рамазан эм башхала фронтха кетгендиле.

Аладан бир къауумла – Хочуланы Салих, Будайланы Азрет урушну биринчи жылында окъуна ёлгендиле. Хорлам кюнню кёрюр онг тапмагъан эселе да, ала азатлыкъ ючюн къазауат этерге чакъыргъан къызыу назмуларын, хапарларын къойгъандыла халкъларына.

Уруш этген халкъланы ниетлерин, умутларын ангылап, аланы жюрек сырларына тюшюнюп, ангылагъанларын, тюшюннгенлерин поэтле назмуларында суратлау сёзле бла айтхандыла. Адамланы оюмлары адет-къылыкъ тёрелери, ата-бабаладан къала келген ниет байлыкълагъа кертичиликлери, халкъны уруш этиу жорукълары – бары да ол назмулагъа киргендиле да, Уллу Ата журт урушну жылларында Къабарты-Малкъарны поэзиясыны мурдору, ёзеги, тамырлары болгъандыла. 1968 жыл Нальчикде чыкъгъан «Къабарты литератураны тарыхыны очерклери» деген китапда Заур Налоев, кесини кесамат сёзюн айта, уруш башланырдан алгъа къабарты литератураны тынгылы мурдору болгъанын, фахмулу поэтле, жазыучула ёсгенлерин, аланы китапларын окъуучула бек жаратханларын чертгенди.

Толгъурланы Зейтун а «Движение балкарской поэзии» деген аты бла Нальчикде 1984 жыл чыкъгъан китабында малкъар поэзияны уруш жыллада энчиликлерин баямлагъанды. «Уруш, - дегенди ол, - 30-чу жыллада литературада ачыкъланнган чюйреликлени ёзгертгенди: совет адам, эски тёрелеге, байлагъа, бийлеге къажау сюелгенин къоюп, бар кючюн да салып, фашистлеге къажау сюелгенди. Аллай кюрешге бургъанды ол жашауун, оюмларын, сезимлерин да. Анга кёре уа, белгилисича, жазыучуну адамлагъа багъа бичиую да тюрленнгенди. Чыгъармада баш жерни жигерлик, кишилик, патриот ниетле алгъандыла.

Бек биринчиледен болуп, экинчи дуния урушну ачылыгъыны юсюнден Мечиланы Кязим жазгъанды назму. Ол уллу суратлау кючю бла таулуланы душманла бла сермеширге, кишиликге, жигитликге кёллендиргенди. Акъылман къарт, Ата журтун, туугъан жерин да бек сюйген поэт, 1941 жылдан 1944 жылгъа дери урушха аталгъан алты назму жазгъанды.

1941 жыл туугъан эли Шыкъыда «Биз хорларбыз» деген назмуну жаза туруп, уруш оту Минги тау тюбюне жетерин билмей эди Кязим. 1942 жылны аягъында фашистле аны сыйлы туугъан жерин бийлериклерин да бил­мей эди. Алай акъылман назмучу артда къанлы уруш, ачы уруш халкъгъа къаллай ауур къыйынлыкъла келтиргенин кёзю бла кёргенди. Кёргенди да, бушуу-бушман эте, урушха налат бере, ачы назмула жазгъанды.

Бу назму жазылгъан 1941 жылда «Биз хорларбыз» де­ген аты бла жаш поэт Барасбий Бекуловну да китапчыгъы чыкъгъанды. Ол китапда айтылгъан ниетле, се­зимле, Кязимни, Али Шогенцуковну назмуларындача, патриот ниетле эдиле, патриот сезимле. Мечиланы Кя­зим бла Али Шогенцуков биринчиле сатырында айтхандыла кеслерини эсли сёзлерин ол заманда Кавказны халкъларына. Урушну ауур сынауларына бюкдюрмей, не къыйынлыкъланы да кётюрюп, душманланы ууатыргъа чакъыргъандыла ала.

Аллай патриот сезимледен толу эдиле бирси фронтчу поэтлени – Къулийланы Къайсынны, Алим Кешоковну, Отарланы Керимни назмулары да. Кешоковну «Туугъан журтну сёзю», «Пушкин 1941 жылны ноябринде», «Ант», «Кече», Отарланы Керимни «Биз хорларбыз», «Ант», «Фронтха письмо», «Къызыл Аскер», Къулийланы Къай­сынны «Урушха кирирни аллында», «Таулу болгъаным – къууанчымды», «Туугъан жерим», «Ант» деген назмула­ры – бары да урушну юсюндендиле. Жигитликни, кишиликни, азатлыкъны юслеринден.

Жаш поэтле да, таматаладан юйрене, ала айтханны къатлагъанча, кеслерини назмуларын жазгъандыла. Аланы назмулары кёп тюрлю болгъанлыкъгъа, ол назмула бир бирге къалай ушагъанларын кесаматчыла жаза-жаза тургъандыа. Сёз ючюн, жазыучу, кесаматчы Тёппеланы Алим «Уллу Ата журт урушну заманыны литературасы» деген очеркинде Къабарты-Малкъарны уруш лирикасы, ол тюрлю-тюрлю назмуладан къуралгъанлыкъгъа, биригип, бир халда айныгъанын белгилейди. «Ол поэзия чакъырыу поэзия эди, ант, насийхат поэзия, - деп жазгъанды Алим.

Къабарты-Малкъарны уруш заманда поэзиясы патриот сезим бла, халкъла шуёхлугъу бла, солдат къарындашлыкъ бла къаты байламлы эди. Адамланы уруш къалай шуёх, тенг этгенин, аланы къалай бирикдиргенин бек дурус, бек тынгылы кёргюзтгендиле поэтлерибиз. «Таулу болгъаным – къууанчымды» деген назмусунда таулугъа, латышлыгъа, чувашлыгъа, кеслерини туугъан жерлерин къоруулагъанча, Россейни кенг жерлеринде орус шахарла ючюн уруш эте, къан тёкгенлеге махтау салады Къайсын, ёлген тенглерине уа бушуу этеди.

Ол тизгинлени жаза туруп, хар адам туугъан халкъыны инсаны болгъаны бла бирге кёп миллетли Ата журтуну инсаны да болгъанына поэт толу ийнаннганды. «Къарт таулу Казбегин сюйгенча, мен бар жерлени да сюеме», - деп ол андан айтханды. Къулий улуну бу назмусу бек алгъа 1942 жылда 15 сентябрьде «Правда» газетде чыкъгъанды. Андан алып, ызы бла аны «Социалист Къабарты-Малкъар» газет басмалагъанды. Андан сора да, Шимал Кавказны республикаларында, областьларында, Гюржюде, Эрменде да зарфха ургъандыла аны. Къысха заманда За­пад Европаны кёп радиосу бла да окъулгъанды Къайсынны назмусу. «Социалист Къабарты-Малкъар» газетни алгъыннгы редактору И. Давыдов, Къулий улуну ол назмусуну юсюнден айта, былай эсгергенди: «Къарындаш республикаланы халкълары, малкъар поэтни къызыу, чамланыу тизгинлерин окъуй, алада айтылгъанны кеслерини ниетлери, умутлары айтылгъаннга санагъандыла».

Экинчи дуния урушну заманында Къабарты-Малкъарны поэзиясы ма алай къуллукъ этгенди халкъгъа. Адамланы умутларын, оюмларын, ниетлерин да ол алай бирикдиргенди. Уруш бизни къыралны хорламы бла бошалырына жамауатны толу ийнандыргъанды.

Басмагъа Айдаболланы Джамиля хазырлагъанды.
Поделиться: