Ана тилни мурдору юйюрде салынады

ЮНЕСКО-ну оноуу бла 1999 жылда 21 февраль  Ана тилни халкъла аралы кюнюча тохташдырылгъанды. Андан бери уллу-гитче миллетле да ол кюн ёз тиллерин сыйлай, кёп тюрлю магъаналы жумушла ётдюредиле. Алай  арт кезиуде ана тилледе сёлешгенлени саны азая баргъаны хакъды. Тинтиуле кёргюзтгеннге кёре, дунияда жюрютюлген тиллени 43 проценти жууукъ заманда жокъну орунунда боллукъдула. Бу къауумгъа уа къарачай-малкъар тил да киреди. Кесигиз ангылагъандан, сагъыш этдирген шартды ол.

Бизни тил бла бирге бу тизмеде гагауз тил, арбирей тил, сванийский тил, лигурий тил эм Африканы бир къауум тиллери бардыла. Энди уа бир кесек оюм этейик къалай бла эм не себепден жетгенбиз биз бу кюннге къарангылыкъда жашагъан африкалы тайпала бла бирге ана тилибизден къуру къалырча…

Россейни илмула академиясыны таматасы Андрей Кибрикни тинтиулерине кёре, бюгюнлюкде бизни къыралда жюрютюлген 153 тилден 16 проценти «ёлюрге» хазырлана турадыла. Дагъыда 75 проценти да ол ыздадыла. Алимни оюмуна кёре, ана тиллени сакълауда жаланда бир амал барды - аны даражасын ёсюп келген тёлюге ангылатыу. Ингилиз эм орус тиллеге къаллай магъана бериле эсе да юйюрде, тюз ол халли ана тилге да эс бёлюрге магъаналыды. Ата-анала да сабийлери бла кеси тиллеринде сёлеширге керекдиле.

Тиллени ёчюле баргъанларыны сылтауларындан бирине уа алимле аланы шёндюгю жашауда тынгылы хайырланыр онг болмагъанын санайдыла. Андан сора да, экспертлени оюмларына кёре, жаш тёлюню гитче элледен шахарлагъа кёчгенлери да тиллени къуруп баргъанларына себеплик этедле. Нек дегенде уллу шахарлада асламында кёп миллетле жашайдыла эм бир бири араларында ала орус тилде сёлешедиле. Тыш къыраллада уа ингилиз эм къытай тилле башхаланы жутуп баргъанлары тохташдырылгъанды.

Бизни къарачай-малкъар тилни юсюнден айтханда уа, аны жарсыула туудургъанланы санында болгъаны барыбызны да айыбыбызды. Халкъны саны аз болса, адамлары да элледен шахарлада кетип, ёз тилибиз жокъ боллугъу хакъды. Аны юсюнден айтмагъан жокъду. Алай ол  жаны бла ишни тынгылы бардырыуну уа сабийледен башларгъа кереклисин ангылагъан а азды. Юйюр, ыннала. Аппала, ата бла анадыла миллетден бу болумну кери этерикле. Жарсыугъа, бир-бир аммала бла аппала кеслери да орус тилге кёчюп къаладыла туудукълары бла бирге. Алай болмазгъа керекди. Къатылыкъ хата келтирмез бу сорууда.

Мени оюмума кёре, сабий бла гитчеликден сёлешиудю, аны ангылатыуду тилибизни сакълауда биринчи атлам. Сора дагъыда шёндюгюлю технологияланы хайырлана балала сюйюп орус тилде къарагъан жомакъланы эм башха затланы кеси тилибизде къараргъа нек жарамайды. Бютюнда озгъан жылдан бери ол жаны бла тынгылы  иш бардырылады. «Эльбрусоид» фондну башламчылыгъы бла alantil.com  деген сайт ишлеп башлагъанды. Анда къарачай-малкъар тилде мультфильмле бла киноланы табар онгубуз барды. Бу ишге жырчы жашларыбыз бла къызларыбыз да тири къатышадыла. Хар не да ёсюп келген тёлюге болушлукъгъа деп жарашдырылады. Алай ёз тилге сюймеклиг а юйюрден башланнганын унутмайыкъ.

Бир сёзсюз, тилибизни сакълауда бу бек магъаналы ишди. Устазларыбыз да анга тири къатышсала тийишли сунама. Жомакъланы жигитлерини ауазларын къураргъа проектге ёз тилибизде тынгылы сёлешген (шахар акцентлери болмай) къызчыкъла бла жашчыкъла керекдиле. Аны юсюнден редакциягъа сёлешип билдирирге да боллукъсуз.

Алай бла тилибиз ёчюле баргъанланы къауумунда къалмаз ючюн, хар бирибиз да аны къайгъысын бюгюн кёрюп башларгъа керекбиз. Бек алгъа уа кеси юйюрлерибизден башлайыкъ.