Сахна культура – ол бек магъаналы ангыламды

Шёндюгюлю эстрадада концертленеи юсюнден айтыргъа излегенме бу материалда. Кертисин айтханда, ала барысы да бирча къураладыла, алада биз кёрмеген, эшитмеген жангы атла чыкъмайдыла, эрикдирген, кеслери да эрикген менсиннген артистле болмаса. Насыпха, бусагъатда россейли жашау хал тюрлене баргъанын кёребиз, аны хайырындан бу жаны бла ишибиз да мажалына бурулур деп уллу ышаныудабыз.

Тюрлениуле уа, сёзсюз, керекдиле, изленедиле. Нек дегенде сахна культура деген ангылам унутулуп къалгъанчады. Сылтауу: аны баш тапкасында орунну искусствону хайыры бла ахча ишлерге сюйгенле бийилегенлей кёпге дери тургъандыла.  Ол а аны ючюн, былай алып къарагъанда, санагъатха (ремесло) ушап къалгъанды.  Буруннгудан келген  маданиятны магъанасы  жарыкъландырыуда,  юйретиуде болмай,  асламланы  кёллерин кётюрюуде,  жамауатны оюмуна эс бурмагъанлай, аны кесини жорукъларына бойсундурууда, сахнада кеслерин гяпчилеча жюрютюп, аны ючюн ырысхы жыйыуда эсе, аны къыйматы къалмайды. Алай ол  бусагъатда шоу-бизнесчилени уллу жарсытханмыды да?!

Эсимдеди, 80-чи жыллада Хасания элни гитче эски клубчугъу. Ол заманда анда тюбешиуле бола-бола туруучу эдиле. Бир жол анам мени  ары Ёзденланы Сафарны концертине элтген эди. Ол кезиуде алыкъа акъылбалыкъ болмагъан сабий эдим, алай андагъы огъурлулукъ, тазалыкъ жюрегимде бюгюнлюкде да сакъланады. Ёзден улу ол ингирде къыл къобузда согъуп, арада уа жырларыны, чыгъармачылыкъны, маданиятны  юсюнден айта эди.  Андан бери жаратханлай къалгъанма «Жанкъозланы», «Къартларыбызны»…  Анамы туугъан элинде, Тёбен Жемталада, жюз жылы толгъан къоншу къарт ыннагъа «тепмесинле тауларыбыз, ёлмесинле къартларыбыз» дегенни айтсам а, къалай къууана эди ол: «Жырлачы энтта, къызчыгъым, ол мен жаратхан тизгинлени энтта бирчик къатлачы!» - деп. 

Бюгюнлюкде къуралгъан концертледен сора  нек эсе да аллай тазалыкъны сезалмайма. Сахнабызны  бир сейир болумла толтургъандыла.  Огъарыда россейли сценаны бошдан сагъынмагъанма. Айтылгъан хар зат бизге да толусунлай келишеди дерге боллукъду. Ишим бла байламлы  кёп концертлеге, театр постановкалагъа барыргъа тюшюучюдю. Хау, аланы  бек ахшы къуралгъанлары да бардыла, алай  башхалары  асламыракъды, жарсыугъа. Тюз ангылагъыз, кесибизни учузландырыргъа, ыспассыз этерге излеп айтханлыгъым тюйюлдю, бютюн къараучуну жарсытхан болумлагъа эс бурсакъ, аланы тюзетирик адамла табылырла деген ышаныудама. 

Алгъаракълада концертлерибизден биринде болгъанма. Андагъы халгъа сейир этип къарап тургъанымы жашырмай айтайым. Бек биринчиден, бизни организаторла концерт барлыкъ жерни сайлаугъа артыкъ уллу эс бурмагъанча кёрюнеди. Ангылайма, мында ахча жаны бла проблемала да чыгъа болурла. Алай дагъыда ишни къолгъа алгъан эсенг, билетлени да учуз сатмай эсенг, аны тийишлисича хазырларгъа керек тюйюлмюдю.

Огъарыда сагъынылгъан байрамгъа къарачай-малкъар жамауатны келечилери жыйылгъан эдиле. Бираз тынч, ырахат олтура келип, тиширыуларыбыз, абаданлыкъларына, санларыны уллулукъларына да артыкъ къайгъырмагъанлай (былайда тилейме чамланмагъыз, хиликкя этген да сунмагъыз, хар ким да болмайды Апсатыны къызыча субай, аны да ангылайма), эр кишиле, чакъырырларын да сакълай турмагъанлай, бир-бирлерин ортагъа созуп аякъ бюгерге кюрешедиле. Ол кезиуде жюрегим бек къыйналып,бу халгъа къараргъа окъуна уялып тургъанымы жашырмай айтайым.

Эс бурчугъуз, къоншу халкъларыбыз къурагъан тойлагъа неда аланы айбатлыкъдан толгъан концертлерине. Сейирди арада башхалыкъ.  Ол къууанчлада къызла узунэтек ариу жыйрыкълада ортагъа къанкъазлача сюзюлюп чыгъадыла, жаланда эр киши аллына келип, кёзю-къашы бла аны сайлагъанын билдирсе. Сора тепсегенде жаланда бир жаш, бир къыз боладыла, ала арадан жерлерине кетгинчи башхалары къошулмайдыла.  Шайтанча  секириулери, мардасыз кёп тебиулери, хайнухча бурулуулары  уа арталлыда жокъду. Аллай кезиуледе тепсеу искусствону жорукъларына  келишип, кеслерин тута билгенни бийик культурагъа санайма.  Ол даражагъа жетерге уа бюгюннгю дунияда хар кимни да онгу барды.

Болсада концертлеге къайтайыкъ. Аладан чыкъсанг, бирде башынг асыры ауругъандан чачылыпмы къалады дерсе. Музыка оформление жаны бла къуралыулары къууандырмайды. Бирде макъам асыры къаты эшитилгенден, жырчы айтхан сёзлени ангыламай къояса. Хар залны акустика системасы башха тюрлю болгъанын да билебиз, алай дагъыда быллай затлагъа алгъындан эс бурулуп хазырланса, кёзге уруннган артыкъ уллу чурумла чыгъарыкъ болмазла.

Алгъаракълада бизге редакциягъа  бу тема бла байламлы окъуучуларыбыздан  къагъыт келгенди.  Анда тукъумларын айтмазгъа тилеген тёрт къараучу байрам къууанчладан бирине баргъанбыз да, андан сора жазмай болалмагъанбыз, дейдиле. Сёз мында да къарачай-малкъар концертлени юсюнденди.

«Сахна осал, бир отуз жыл мындан алгъа болгъан тёреле бусагъатда да сакъланадыла, - деп жазадыла письмону авторлары. – Экранда бир жазыу тизгин баргъанлай турду.  Анда  тамаша табийгъатыбызны,  тауларыбызны, чучхурларыбызны, ёзенлерибизни, таулу от жагъаны, тыпыр ташны кёргюзтюрге жарамаймыды? Бусагъатдагъы дунияда жангы технологияла айныгъанда   аны къурагъан алай къыйын иш тюйюлдю да. Тюбешиуню  бардыргъан а жангылмай бир айтымны да  окъуялмады.  Бу затла бизден къачан кетерикдиле?!»

Бу соруу риторикалы болуп къалыр деген къоркъуу да барды, алай дагъыда ышанырыгъыбыз келеди къураучула, артистле, тынгылаучула да бир тилли болуп, ахырында  бу жаны бла тап, тюз оюмгъа келирле деп. Артистлени сагъыннган эсек, былайда аланы жыр хазналарына да эсими бурлугъум келеди. Бирде  бу чыгъармаланы  сёзлерине тынгылай келсенг,  ангыламай къаласа,  артист не зат айтыргъа сюйгенин, тынгылаучугъа нени жетдирирге излегенин. 

Сёз ючюн, сахнадан «къап-къара кёзлю къашларынг» неда «къол аязымы ачып, сени учмагъа къояма» дегенча сёзлени эшитсенг, экили боласа, менми терс ангылайма огъесе кертиси бла да ол адам жыйылгъан халкъны телигеми санайды деп. Фонограммала уа, сёзсюз, энчи материалны темасыдыла.

Былайда къараучуну юсюнден да бир эки сёз къошарчады. Алгъаракълада  бир классика концертде болгъан эдим. Аллай бийик культуралы (бу сёзню чертип айтыргъа сюеме) ингирге адамла кертиси бла да солургъа, искусстводан юлюшлю болургъа келедиле. Алай анда да табылдыла, жарсыугъа,  къурмач чёплеп,  сумкаларын шыбырдатып, хуржун телефонларыны макъамларын зынгырдатып тургъанла. 

Артист къараучу ючюн ишлейди, андан ыразылыкъ табарча. Биз да анга хурмет эте билирге борчлу тюйюлбюзмю, жюрек жылыуну бла гюл къысымны къызгъанмай, кесибизни адетли, адепли, ыразы къараучулача жюрюте билирге да. Сахнадагъыла, залдагъыла да бир бирлерин ангылай, хурметлей билгенле болайыкъ.