Жаш адамла къолгъа сауут нек аладыла?

Ахыр жыллада Россейде  билим бериу учреждениялагъа чабыуулла бир ненча кере этилгендиле. Сёзге, былтыр Удмуртияда Ижевск шахарда Артем Казанцев   къолуна сауут алып, кийимлеринде да нацист белгиси бла школгъа кирип, от ачханды. Ол сабийлеге къолуна эки керох, алагъа  300 окъ алып келгенин айтадыла право низамны сакълаучула. Мурдар  аладан 60-ын атдыргъандыла. Окълада ол къызыл накъыш бла     «кёрюп болмау» деп жазгъанды.   

Битеу бу затла уа ол мурдарыкъгъа кёп заманны хазырланнганына    шагъатлыкъ этеди. Насыпха, ол окъланы барысын да атдырмагъанды. Къолундан келсе, ол  ненча адамны жанын аллыгъыны юсюнден сагъыш этген да къыйынды. Бу мурдарлыкъда  17 адам жоюлгъанды, ол санда 11 сабий да. Энтта 24 адам тюрлю-тюрлю жарала алгъандыла.

 Америкалы ыз

Школгъа чабыуул этиу аманлыкъгъа «Колумбайн» дейдиле, Россейде бу террорист къауумну ишине чек салыннганды. «Колумбайн» – ол Америкада школну атыды. 1999 жылда  эки жаш  адам  биргелерине окъугъан 13 жашны бла къызны ёлтюргендиле. Ол кезиуге бу мурдарлыкъ эм ачыладан, кюйсюзледен бири болгъанды. Алай, не сейир, Америкада, башха къыраллада да жаш адамла бу аманлыкъ бла кёлленнгендиле. Харрис бла Клиболд школда нёгерлерин ёлтюрюуден оюн къурагъандыла, къара плащла, видеокамерагъа алыннган ролик эмда ахырында ала кеслерин ёлтюргенлери   бирлеге жигитликча кёрюннгенди.  

Андан бери озгъан жыллада, Харрисни бла  Клиболдну ызындан баргъанла кёп сабийни къадарларын юзгендиле. 

Тизгинлерин кенгертедиле

   РФ-ни Терроризмге къажау комитетини жыйылыуунда «Колумбайн» халкъла аралы террорист къауум тизгинлерин кенгертиртиу ишни  тирилтгенини, ол мурат бла  ёсюп келген тёлюню арасында  аны мурдарлыкъ ниетлерин жайыу иш баргъаны, аланы мурдарлыкълагъа кёллендиргенлери белгили этилген эди.    

«Энчи операция бардырылгъан кезиуде украинлы энчи службала бла миллетчи къауумла россейлилени терактлагъа къатышдырыу ишни кючлегендиле»,-деп айтылгъанды кенгешде.

  Кенгешде белгили этилгенича, былтырны биринчи жарымында къыралда терроризм бла байламлы 61 аманлыкъ тохтатылгъанды, аладан 26-сын жаш адамла хазырлай эдиле – 25 жылгъа дери. 32 аманлыкъны уа неонацист ниетлени жюрютгенле къурагъандыла.    Ахыр эки жылда право низамны сакълаучула 50 регионда мурдарлыкъгъа чакъыргъан энтта бир  къымылдауну 150 келечисини бузукъчу ишлерине чекле салгъандыла.

Сылтауу недеди?

Бу тарихле бла байламлы бир ненча соруу келгенди башыма. Жаш адамла терактлагъа, быллай  къужур ишлеге къатышыргъа нек хазырдыла? Къолларына сууат алып, кеси бошагъан школгъа, неда окъуй тургъан билим бериу учреждениягъа нек келедиле?

 Психологла, социологла «Колумбайн» къымылдауну ниетлерине сейир ёсгенини сылтауларын сюзгенлей турадыла.  Алай анга шарт жууап алыкъа жокъду. Сёзге, Къазанны къырал медицина университетини кафедрасыны таматасы психолог   Владимир Менделевич жазгъаныча, быллай мурдарлыкъланы 97,6 процентин психика жаны бла сау адамла этедиле.  «Жаш адам мурдарлыкъны нек этеди деген соруугъа бир жууап жокъду. Школда тенглери аны сыйын тюшюрселе, къуру да хыликкя этип турсала, бир кезиуде ол тёзмезе боллукъду. Бирлери тюйюш ачадыла, башхалары уа къолларына сауут аладыла»,-дейди  алим.

Бирикдирген ышанла

Болсада аманлыкъчыланы бирикдирген ышанла уа бардыла.  Биринчиден, ала интернет бла чырмаусуз, чексиз хайырланадыла.        Мурдарланы 90 проценти жашладыла. Ала биргелерине окъугъанла бла келишалмай, даулашла, тюйюшле боладыла. Аны кезиуюнде уа сыйсызлыкъны сынайдыла, аланы къуруда хыликкя этедиле.   Психологда айтханларыча, ала зорлукъ бла байламлы видеогъа, жангылыкълагъа бютюнда уллу эс    бурадыла.          

 «Колумбайн» къымылдау  ёсюп келген тёлюге артыкъда къоркъуулуду. Сабийлени асламы зарауатлыкъ бла байламлы видеогъа къараялмайды, андан жийиргеннген этедиле. Алай тенглерин ёлтюрюрге хазыр жашла уа  алада  мурдарлыкъны  башын жулурча,  кесини тюзлюгюне энтта бир кере тюшюнюрча сылтаула табадыла.

Алай эсе уа бу къымылауну ишин тохтатыуда  ата-аналаны, билим бериу учрежденияланы, жамауатны  саулай да жууаплылыгъы уллуду.

 Неге  эс бурургъа керекди?

 Жаш адамла не заманда да жарыкъ, башхаладан энчи болургъа сюйгендиле. Кийимлерин, тыш сыфатын алышадыла: чачларын сейир тюрсюнлеге бояйдыла, татуировкала этеди,   бири бири бла келишмеген кийимлени сайлайды. Быллай тюрлениуле бла бирге ол школда иги окъуй эсе, нёгерлери бла байламлыкъланы юзмеген эсе, жарсырча тюйюлдю. Алай школгъа барыргъа унамай тебиресе, кесин ачытып, кюлтюмле салып, терисин кесеп башласа уа, эс бурургъа тийишлиди.

Дагъыда даулашыргъа ёчдюле,   кеслерин кимден да иги билген сунадыла жаш адамла. Быллай кезиуден   хар бирибиз да ётгенбиз.  Алай даулашны кезиуюнде  мен сени (неда кесими) ёлтюрген этерикме, деп, юсюгюзге чапса, ма ол заман къайгъырып башларгъа керекди.

Хау, жаш адамланы халлери тюрлю-тюрлюдюле, бирде ачыуланыргъа, ачы сёлеширге да боллукъдула. Алай ала къуруда ёлюмню юсюнден айтсала, школгъа барыргъа унамаса, ол эс бурурча шарды. 

Сакъ болугъуз

Бир-бир къыраллада, сёзге, Германияда, Финляндияда ахыр 15 жылны ичинде быллай бир аманлыкъ да этилмегенди. Ол а школда психологланы ишлери тюз къуралгъаныны хайырынданды.

Шёндюгю заманда жаш адамлагъа жашауда тюз жол тапхан къыйынды. Аны себепли таматала алагъа сакъ   болургъа  керекдиле. Биринчиден,    сабийни халы тюрленнген эсе, аны сылтауларын билирге, ушакъ этерге, жарсыуларына тынгыларгъа, айтханын эшитирге, ачыуланмазгъа, аны оюмуна хурмет этерге, тилеклерине эс бурургъа тийишлиди. Дагъыда анга сюймеклигигизни юсюнден айтыргъа, ол сизни жашауугъузда магъаналы жерни алгъанын эсгертирге уялмагъыз, хорамларына, жетишимлерине къууаныгъыз. Аны шуёхлары бла танышыу да хайырлыды.   

Ахырында эсигизге бир шартны салыргъа сюеме. 2018 жылда Стерлитамакда 9-чу классны окъуучусу Артём Тагиров биргесине окъугъанлагъа бла устазларына бичакъ бла чапханды. Аны атасы бла анасы ол «скулшутинг»   къымылдаугъа сейири уллу болгъаны билгендиле, алай анга эс бурмай, сан этмей къойгъандыла. Аны хатасындан а 4 адам ачыкъгъандыла.