Малкъар элледе Тёрени магъаналылыгъыны юсюнден

Не заманда къуралгъан болур биринчи кере Тёре, аны магъаналылыгъы? Ол эм уллу магъанасы болгъан сорууладан бириди. Энчи тинтиулерине кёре анга жууапны филология илмуланы доктору Малкъондуланы Хамит бергенди. Алимни ишинден магъаналы юзюклени хазырлап,  басмалайбыз.

14-чю ёмюрню ахырында Шимал Кавказны тюзлеринде жашагъан тюрк тайпаланы Акъсакъ Темирни аскери ууатып аланы таулагъа ыхтыргъанда, ала анда жашагъан осетинлиле бла къатышып, жангы миллет къуралгъанды. Уллу Малкъарда. Ол къуралыу 16-чы ёмюрге бошалгъан болур.        

Taу тарлада бёлюнюп жашагъанла къоншула бла келишип, сатыу-алыу этип, чеклерин сакъларгъа керек болгъандыла. Ма аны себепли, битеу халкъгъа оноу этип, аны бирлешдирип тургъан Тёресиз жашар онг жокъ эди.  

Тёрени юсюнден бир къауум нарт сёз да барды:

1. Тёре айтырыкъны билмесенг, Тёреге кирме.

2. Даучуда дау къалмаса, тёречиде тёре къалмаз.

3. Тёре кесген жерде къан чыкъмаз.

4. Сен дау этгенликге, Тёре кесини ишин этер.

5. Тёрени жумушакълыгъы, къатысы да къадыны соруууна кёре болур.

6. Дунияда тюзлюк къуругъан эсе да, Уллу Малкъарда Тёредамы къуругъанды.

7. Тели Джанибек Чегемге Tёреге баргъанлай.

Ахырында айтылгъан нарт сёз керти болгъан ишден сора чыкъгъанды. Бир кере Чегемде Тёреге баргъан къарачайлыланы ызларындан Джанибек деп биреулен тагъылгъанды.  Мен да барама деп. Не кюрешген эселе да, къалыргъа унамагъанды. Ала бла Тёреге келип, анда олтуруп тургъанды, халкъ да анга кюлюп.

Уллу Тёрени кенгешлерини араларында хар элни оноуун гитче кенгеш этип тургъанды, тогъузушар адамдан. Аланы, тынгылы оюмлап, ныгъышлада айыргъандыла. Андан сора да, ол айырылгъан адамла, бир сыйлы жерде оноулашып, Гитче Тёреге кимни тийишли кёрселе да, аны кеслери айтхандыла.

Аллай Гитче Тёреле алгъын хар таулу жамауатда бар эдиле – Къарачайда, Бахсанда, Чегемде, Холамда, Бызынгыда, Малкъарда, Дюгерде. Ол Гитче Тёрелени ишлери къалай баргъаныны, не затлагъа къарагъанларыны юсюнден биз Шаханланы Басиятны жазгъанларындан эм да аламат къарачайлы жырчы Ёзденланы Абугъалийни айтханындан билебиз.

Басият Гитче Тёрелени юслеринден былай жаза эди: «Даугъа къалгъан адамла, сюйселе, Малкъаргъа бармай, кеслерини Тёреде айта эдиле ишлерин. Андан сора уа тышындан чакъырылгъан сюдлеге да айтыргъа эркин эдиле… Жер ючюн башланнган даулашны битеу тау жамауатлада болгъан сюдледе – Тёреледе айыра эдиле».

Къарачайда Тёрени юсюнден Ёзденланы Абугъалий былай айтады: «Ол заманлада Къарачай кеси кесине эте эди оноу. Уллу магъанасы болгъан иш чыкъса, анга къарар ючюн, Къарт журтда бир сыйлы жерде жыйылып, кенгеш къурай эдиле. Арт заманлада, алайда юч эл болгъанда – Къарт журт, Хурзук, Учкулан – Учкуланда жыйыла тургъандыла, ол тарны ортасында болгъаны себепли. Хар ауулдан ючюшер адам айыра эдиле, тогъуз сюдю болур ючюн. Ол махкемеге Тёре дегендиле. Къарачайгъа керекли болгъан оноуланы бары да анда этиле эдиле. Терслиги болгъанлагъа, мурдарлагъа сюд да ол этип тургъанды.

Бир уллу ишни, борчну толтурур аллында, битеу жамауатны эр кишилери жыйылып, Тёреге ант эте эдиле.

Гитче Тёрелени оноулары артыкъ кенгнге бармай эдиле, эки адамны араларында чыкъгъан даугъа, аман айланнганнга, жалчыла иелерине тарыкъгъаннга къарай эди, политика магъанасы болгъан, неда битеу халкъ, миллет, неда жамауатла аралы ишлеге къараргъа, аланы тинтирге эркин тюйюл эдиле.

Чегемде аллай хапар жюрюйдю. Малкъарукъланы ортакъ жалчылары, Макъытланы Боташ, жанына къоркъуп, деменгили, юй малла бла ёсген жугъутур аны уруп тёнгеретгенде, къама бла уруп, жугъутурну къарнын тёгюп къойгъанды. Малкъарукълары Гитче Тёреге барып, Боташ жугъутурну багъасын тёлесин деп тохтагъандыла. Алай Тёре Боташ жанлы болгъанды.

Гитче Тёрени оноууна онгсунмагъан даучу Уллу Тёреге бара эди.

Аладан сора, «бий кенгеш» деп бол­гъанды, анга дагъыда «бий Тёреси» дей эдиле. Ол Тёреде жаланда схылтыланы ишлерин тинтгендиле, аланы араларында болгъан затлагъа къарагъандыла. Бир-бирде бий кенгеш сый­лы Уллу Тёрени оноуларын, ол салгъан борчланы тынгылы толтурур ючюн жыйылгъанды, анга амал табар ючюн. Алгъын аллай кенгешле Абайлада, Малкъарукълада, Ёрюзбийлада, Кърымшаухаллада болгъанды.

«Тёре» деген сёзню юсюнден да ай­тыргъа керекбиз. Ол «тёр» деген сёзден чыкъгъанды – юйде, чууаналада, межгитледе сыйлы жерни атындан. «Буруннгулу тюркле «тёр» деп аллы юй эшикге айланнган сыйлы жерге айтхандыла», - дейди С.А. Плетнева. «Тёре» деген сёзню магъанасы, алай бла, - «сыйлы кенгеш». Тёрени хурметин, намысын асыры сыйлы кёргенден, Къара­чайда Тёреге барыр ючюн жол окъуна ишлеп, анга «тёре жол» деп болгъандыла.

Р.Г. Ахметьянов жазады: «Тёре», «тёр» деген – закон; адет, оноу, тарикъат; сюд деген магъаналада битеу тюрк эм да монгол тилледе барды. «Патчах», «патчахны жашы»; «схылты», «белгили», «оноучу», «сюдю» деген магъанада кюнбатыш тюрк тилледе жю­рюйдю, къарачай-малкъар тил да ала­дан бириди (тёречи, сюдю).

Тёреден сора да, битеу халкъ къатышхан, битеу халкъгъа магъанасы болгъан «Голлу» деген байрам эди, ол да Уллу Малкъарда этилгенди.

Ары, къарачайлыла бла дюгерлиледен сора, Эбизеден, Къумукъдан, Къабартыдан да къонакьла келе эдиле.

Халкъыбызны къыйын заманында тау жамауатны бирлешдириуде Тёрени магъанасы бек уллу болгъанды. Былайда Л.И. Лавровну: «Таулуланы арт заманнга дери бир миллет атлары болмагъанына сылтауу – аланы жер эмда политика бирликлери болмагъаны ючюн эди», - дегенин тюзге санаялмайбыз. Халкъыбызны миллет аты барды – таулула, бусагъатда да алайды. Политика бирликлерини юсюнден а биз айтханбыз.

Алай бла, Тёре – халкъ айыргъан, битеу жамауатны оноуун этип тургъан махкемеди. Ол оноу бла кишини да даулашыр онгу жокъ эди, толтуруп къойгъандан башха, Тёреден бийик, андан атлап не бий, не башха оноучу да болмагъанды.

1890 жылдан башлап, патчахлыкъны махкемелери этип тебирейдиле оноу, ол санда Округ халкъ сюд бла Нальчикдеги шахар сюд. Жер ючюн даулашланы, адам адамны ёлтюрген болса да, бий бла халкъны кюрешлерине да ала къарайдыла.

Ол заманнга Уллу Тёрени магъанасы тюше, жамауат сюдлени кючлери уа ёсе тебирейди. Ол сюдледе «антсыз шагъатла»  –  энчи деберлери жюрюген адамла – старшина, эфенди дегенча адамла этедиле оноуну; адетге, шериатха кёре, элле арада, жамауат арада не иш, даулаш, къаугъа чыкъса да, ала къарай тебирейдиле.