ТЕМИР ТЕРЕК

ТЕМИР ТЕРЕК

(поэма)

 

Тынчайтмайла сорууладан сабийле:

«Ненча жылынг болду?» – дейдиле бирде.

Къайдан билгин? Болгъан болур бир жюз а.

Киминг айтсын аны, санап, тюзюн да?

 

Николайдан къалгъан темир терекге

Ненча болур? Кетгендиле билгенле…

Жангыз кесим къалгъанма да тийреде…

Тийре да не?! Кесим къалгъанма элде!

 

Къабыргъада къуру сурат орунла.

«Кимгедиле?» – деп ёчдюле сорургъа.

Жаланда мен – темир терек – айтырыкъ,

Ахырзаман кезиулеге къайтырыкъ.

 

Сурат тагъар эдик дейле былайгъа.

Бу бош орун кёрюннгенле алагъа –

Мен бек сюйген, тансыкълагъан адамла.

Багъалыла эм сыйлыла да манга.

 

Аладыла кёрюнмеген суратла…

Кёзюмден а кеталмагъан сыфатла…

Ортадагъы атамды, ма былайда,

Уллу эди хурметлиги адамгъа.

 

Атам харип, аты Маммат, сорсала,

Болур эди сизге ол къор-садагъа,

Сизни кёрсе – ызларындан туугъанны,

Малкъар атны андан ары тутханны.

 

Тауда эди аны эртте турууу,

Малдан толу, бакы эди бурууу.

Уллу юйюр къарай эди аллына,

Тилеклери жарай эди жанына.

 

Таудан тюшсе, къууанч эди тийреге,

Келтириучю эди къаймакъ сабийге,

Таматагъа – къакъла, жаула, бишлакъла…

Болур эди къыйын тауда, къышлыкъда,

 

Къошда анга къарындашым Байрамукъ

Эте эди, билек болуп, болушлукъ –

Колхоз малла багъа эдиле ала.

Анда тауда, монглу Холам тарында…

 

Таудан бери жетгинчиге кёмюлдю.

Ауруп да ол къайда, кимге кёрюндю?

Аллах алай жазгъан эди къадарын.

Буйругъуна къайда этер мадарынг?

 

Бир насыбы – туугъан жерде къабыры,

Мында эди аны ата тамыры.

Сюргюн аллы аны келгенди марай,

Атам харип кетген эди ма алай.

 

Атабызны жанындагъы уа – Самат,

Къатындагъы эгиз нёгерди – Ахмат.

Къууанч берип, алай туугъан экиси,

Самат – уллу, Ахматчыгъ а – кичиси.

 

«Эгизледе уллу, гитче деп къайда?

Эгиз эсе, – ала бирге туугъанла», –

Манга Мурат алай айтып, даулашыр.

Акъыл токъмакъ! Артда хо деп, жарашыр.

 

Къарындашым Байрамукъну туудугъу –

Тукъумуму ёчюлмезлик урлугъу –

Салгъанды жан жылыу кетген юйюме.

Тынгылары келеди хар кюйюме.

 

«Эгизледен бири тууады алда,

Экинчиси, чакъгъа болса да, артда», –

Деп, ма алай турама мен юйрете,

Билген затым болса, аны тюзете.

 

Ахмат, Самат бирге кетип урушда,

Жоюлгъанда бирге ачы согъушда,

Анам кетди, сынамай ол ачыуну,

Байрамугъум букъдургъанед бушууну.

 

Ол тамата, эсли эди юйюрде,

Келгенинде ол ачыуну кёрюрге,

Къагъытланы къойгъан эди букъдуруп,

Ахмат, Самат жашап тургъан сундуруп.

 

Хапар айтсам: «Суратларын тагъайыкъ», –

Дейди Мурат. Алай… къайда табайыкъ?

Къайдан болсун суратлары аланы –

Уруш, сюргюн кюлтюм этген жанланы?

 

Сыфатлары сакъланмады. Сюргюнде

Анам, харип, къоюп чыкъды юйюнде,

Уллу кёллю болуп угъай жашлагъа,

Унутхандан, эси кетип башхагъа.

 

Къайтып келлик суна эди Кавказгъа,

Ары баргъан болжалды деп, бир азгъа…

Артда этди, бир кёп этди тырманла,

Суратланы къойгъанына, чыкъгъанда.

 

Манга угъай, эте эди кесине,

Уланлары тюшген сайын эсине.

Анда ала алай керек болдула –

Тынчлыгъыбыз къуруп, сюеп къойдула.

 

Муратчыгъым, Байрамукъну туудугъу –

Тукъумуму ёчюлмезлик урлугъу.

«Аппабызны къайда жери былайда?» –

Деди да ол, ма болушду тагъаргъа

 

Байрамукъну ариу, жангы суратын.

Кёремисиз, таукел, ёхтем сыфатын!

Экибизни айыргъанды да ёлюм,

Атын айтсам, толуп къалады кёлюм.

 

Къабыргъаны бери жанын алгъанла,

Къарачыгъыз, ма бу орундагъыла

Эгечлеримдиле, керти мёлекле.

Ах, не этгин къажымагъан ёлетге?

 

Анам харип алгъа кетип къалгъанда,

Бирсилени Аллах кезиу алгъанда,

Турама мен, кеталмайын, ёмюрлюк.

Темир терек, бошалмагъан кёрюрюм.

 

Жаннет, Марыу, Айшат бла Рабийгъа.

Эгечледе мен бешинчи – Къызтуума.

Ата къарындашым, жарлы Домалай,

Туугъанымда, атагъан эди алай.

 

Къызла табып тургъан эди да анам,

Жашха бурсун деген болуред, баям.

Халкъым артыкъ сюе эди жашланы,

Толур ючюн, баям, юйюр башлары.

 

Жангызма мен, Къызтуума деп, жокъду ат.

Болмаз энди. Болсун деп да, ким даулайд?

Башха атла жюрюйдюле Малкъарда,

Башха тюрлю атайдыла хар къайда.

 

Анабызны да жокъ бизде сураты…

Къайдан болсун? Унутулгъанды аты.

Жумарукъ деп, жокъ сабийге атагъан,

Андан ариу ат а къайда табалгъан?

 

Къайсыдымы? – Атамы жанындагъы,

Малкъар тарны, элни-журтну ийнагъы.

Сабий кёрсе, атай ариу атланы,

Берир эди бек багъалы затларын.

 

Элде аны сыйламагъан да къайда?

Кетгендиле аны да сагъыннганла.

Турады ол, келе-келе эсиме,

Саугъа этер болсам кеси кесиме.

 

(жырлайды)

Ариу Жумарукъ алай жюрюйдю,

Атламын сабыр алгъанлай.

Ол башха жашха барлыкъ тюйюлдю,

Манга болжалны салгъанлай.

 

Жумарукъ деген алай ариуду,

Кёргенни кёзюн къамата.

Жюрегим тансыкъ болуп ауруйду,

Бир бирден болсакъ узакъда.

 

Мени сюйгеним – ариу Жумарукъ,

Шауданнга къарап, кюледи.

Эки кёзюмю кеси жумарыкъ,

Мени букъдуруп сюеди…

 

Жашла анга жырла эте эдиле…

Эртте алай сюе биле эдиле.

Олду анам Жумарукъну хапары.

Аны жойду сюргюн буугъан къадары.

 

Жыргъа кирип къалгъан эсе да аты,

Кетген эди, жарыкъ кюнюмча, батып.

Темир Терек болуп къалды аннягъыз,

Кёпню кёрген, сынап ётген анагъыз.

 

Алай айтсам, манга кюле болурла,

Жаш тапмадым къартлыгъымы къорургъа,

Къыз тапмадым, манга жумуш этерге,

«Анам, харип», – деп, чапханлай жетерге.

 

Киши арбаз сынамадым ёмюрде,

Бир кёп тюшюп сыныкълыкъла кёрюрге.

Алай шукур этеме мен къадаргъа

Туудукъ-туугъан бергенди да ол манга –

 

Къарындашым Байрамукъну баласы

Тешдиргенде манга сюргюн къарасын:

«Эси барны жюрек оту жаннганлай

Туру!» – дедим, жашау барады алай.

 

Туугъанма мен бу сиз кёрген арбазда

«Эрирейни» жырын айтхан кёк жазда:

Тырман этип, айтхандыла анама,

Тапханса деп сабий, урлукъ атханда.

 

Къайын къызы, алай айта, «уруша»,

Ойнай эди, мени эхчей, болуша.

Мында туууп ёсгенме да, былайда –

Жууукъ жерде къаялагъа, таулагъа,

 

Узакъда да кёрюп тургъанма муну

Тюшлеримде… хорлап къалса бир жукъу,

Сюргю жерде, Къазахстанда, тургъанда,

Сюргюн ачыу тирмен ташла бургъанда.

 

Къыйын эди аны Шимал жанында.

Сагъынсам да, сууукъ болама анда.

Пух жаулукъну андан эшди келиним,

Сууукъ болсам, жылытыргъа белими.

 

Чачы узун, ариу эди анамы,

Хар кимни да тохтап анда къарамы.

Анам харип ол сур жерде ёлгенде,

Чачы бузлап къабыргъагъа, кёргенле

 

Айырыргъа амал излегенлери,

Ма, эсимден кеталмайды бир кери.

Исси сууну кючден тапхан эдиле.

Эгечлерим да чапханлай кетдиле…

 

Жаннет, Марыу, Айшат бла Рабийгъа,

Ала алай жашлай жерни тапханда,

Мен а къалдым, темир терек болгъанлай.

Ёлюр умутуму жарты къойгъанлай…

 

Сууукъ эди, жер да бузлап, къатангы,

Басдырмайын, келгинчи жаз, аланы,

Тура элле бузлап, ёрге къаланып…

Саулай къалгъан, ондан бири – менлейин,

Кёралмадым мен аланы кёрлерин.

 

Ёлгендиле анда была барысы.

Андан болдукъ биз адамны жарлысы –

Экеу болуп – эки ёксюз узакъда,

Сюргюн кюйю алып бизни тузакъгъа.

 

Байрамугъум болса мени биргеме,

Ийнаныгъыз, болур эдим кёрмезге

Ол мен сынагъанны алып жартысын.,

Къалай тизгин, айта барсанг, барысын?

 

Мени бла бирге болса билегим,

Аллахыма жетер эди тилегим.

Кёрмез эдим унутулмаз бушуула,

Ачы эди жашау анда, тышында.

 

Къарындашым – тутуругъум Байрамукъ,

Ажашханда, тёкгенбиз кёп жилямукъ.

Къошда къалып, андан алып кетгенде,

Къыргъызстанда тургъанды ол эрттеде.

 

Биз – беш эгеч, сора жарлы анабыз,

Болгъан эдик, ачлыкъ къысып, амалсыз.

Таукел этип тура эдик бир бирни,

Къадар анда сайлап бергинчи… жерни.

 

Алай миллет деберлиги билинди –

Халкъым артда аякъ урду, тирилди,

Урунууну жашау жорукъ этгенден,

Нюр тёгюле бара эди бетледен…

 

Ары дери биз кёрмеген зат къайда,

Ёлюм, ауруу жаныбызны алгъанда,

Темир терек болгъанем да, тёзгенем.

Сабий болуп, къыйынлыкъдан безгенем.

 

«Темир терек боламыды да адам?

Ойнап айтаса алай, ання, баям», –

Дейле, манга ийнанмайын, туудукъла,

Малкъар атын элтип, жашап турлукъла.

 

Къурман боллукъ ання жанларыгъызгъа,

Къууаннганлай жашайма барыгъызгъа

Темир терек – ёлалмагъан бир жаным,

Мени алай сынай болур къадарым.

 

Уллу ёмюр болады, тергесегиз,

Мен кёргенни бир кесегин билсегиз,

Сейир этерсиз сиз, аны билеме,

Сизге башха, ариу къадар тилейме.