Жигитни жигитлигин эсгере

Устаз жаратылгъанлы да сыйлы хунерди, жер юсюнде жашау болгъаны къадар жашарыкъ хунерди. Огъары малкъарлы устаз жашны аты, этген кишилиги да устазлагъа, аланы окъуучуларына да юлгю болгъанлай турур ёмюрлеге! Халкъыбызны эки ёхтемлиги да эсимдедиле. Кесим жашагъан къадар жюрегимде жашарыкъдыла. Алайды да, мен сизге Мухажирни юсюнден айтайым, деп жазгъанды 1990 жылда Гадийланы Ибрагим «Черек ауузуну жулдузу» деген магъаналы очеркинде. Бюгюн биз газетни бетлеринде аны эсибизге тюшюрейик.

Терек башында уясын бузуп, къанатларын да байлап, чыпчыкъны жерге атханча, малкъарлыланы да тауларындан айырып келип, къыйырсыз ёзенлеге жайгъан эдиле. Мухажир ол кезиуде Юг Украинаны шахарларын бла эллерин немис-фашист ууучлаучуладан азатлай бара эди. Халкъына неле сынаргъа тюшгенин алыкъа билмей эди. Уллу Хорламны жууукълашдырыргъа жанын аямай сермеше эди. Одесса шахаргъа совет аскерледен биринчи болуп кирип этген кишилиги ючюн Алтын жулдузну орунуна Невскийни орденин берип нек къойгъанларын да алыкъа билмей эди...

Турксибни биз жашагъан бешинчи совхозуна Мухажир Новосибирскеден келген эди. Мында жууукъларын кёрюрге, юйюрлери жа­шагъан бусагъатдагъы Чимкент областны Киров районунда жюзюм совхозгъа бара къайтхан эди.

Уллу Хорламны жыйырмажыллыгъына атап Илму-излем инсти­тут «Къабарты-Малкъар аскер махтаулугъу» деген ат бла китапланы сериясын чыгъарыргъа киришеди. Атлары биринчи китапха тюшерге тийишлиге саналгъанланы араларында Уммайланы Мухажир да бар эди.

Республиканы эрттегили журналистлеринден бири Насталаны Магомет бла бирге биз «Коммунизмге жол» газетни атындан СССР-ни Къоруулау Министерствосуна Мухажирни юсюнден материалла табаргъа болушурларын тилей жазгъан эдик. Андан саугъалау къагъытланы копияларын мычымай жибердиле. Магомет газетде, мен китапда очеркле басмаладыкъ. Алай полкну командири подполков­ник Дубовин, дивизияны командири генерал Карамышев, корпусну командири генерал Макавчук къол салып, гвардияны тамата лей­тенанты Мухажир Магометгерий улуна Совет Союзну Жигити деген ат атаргъа кёргюзтгенлерини юсюнден жазаргъа, айтыргъа да бизге эркинлик берилмеди.

Ол жыл Совет Союзну Жигити деген ат Назир Канукоевха бериледи, Уммайланы Мухажирге уа энтта да жыйырма бла беш жыл сакъларгъа тюшеди.

Уллу Хорламны жыйырмажыллыгъы битеу къыралда да бек сыйлы байрамча белгиленнген эди. Бизни республиканы газетлери бла журналлары, радио бла телевидение урушда жигитлик этген жерлешлерибизни юсюнден кёп хапарла берген эдиле. Ол кюнледе биз режиссёр Мухазир Урусов эм кинооператор Эдуард Шилин бла бирге Огъары Малкъаргъа баргъан эдик.

Мухажирни анасы Аминат жашагъан юйню бизге дерследен къайтып келген пионерле кёргюзтдюле. Ала Мухажирни биринчи окъуучуларыны туудукълары болур эдиле, баям.

Аминат бизге бек жарыкъ болду. Да алай айтханлыгъыма, къайсы таулу ана жарыкъ тюбемейди къонакълагъа! Отоууна чакъырды, олтуртду, жашыны юсюнден кёп хапарла айтды.

Аланы аламат ахшы юйюрлери болгъанды – юч жаш, эки къыз. Педагогика училищени бошап къайтхандан сора Мухажир Огъа­ры Малкъарда сабийлени математикадан окъута эди. Аминат бизге жашыны суратчыгъын кёргюзтдю. Биз анга къарай тургъунчу, Аминат бирси отоудан ариу къатапа хуржунчукъ бла жашыны орденлерин келтирди, тап сакъланнган документлерин да берди.

- Мухажир ма бу орденин бирсилеринден эсе бек сюе эди, - деп, Аминат «Жигитлиги ючюн» деген майдалны къол аязына салып, бирси къолу бла уа, жашыны башын сылагъанча, жумушакъ сылады.

Ол майдал бла Уммайланы Мухажир Верхне-Астаховский бла Давыдово-Никольскнй деген хуторланы азатлар ючюн баргъан сермешледе этген жигитлиги ючюн саугъаланнганды. Жыйырмажыллыкъ командирни саугъалау къагъытларындан биринде быллай жазыу барды: «Привольный элни къатында «163, о» бийикликни алыр ючюн фашистле бла сермешде Уммайланы Мухажир уллу кишилик эм жигитлик этгенди, не тюрлю къыйын болумда да аскер бёлюмге башчылыкъ этерге къолундан келгенин кёрюзтгенди».

1943 жылда сегизинчи майда Мухажир кесини солдатлары бла бирге къуршоугъа тюшеди. Аланы юслерине фашист танкла, ызларындан а автоматчикле тебирейдиле. Ол кюн гитлерчиле беш кере атакагъа кётюрюлгендиле. Хар жолдан Мухажирни солдатлары, душманнга уллу къоранч сала, аланы артха айландырадыла. Кеслери да атакагъа тёрт кере чапхандыла. Алайда рота жюзге жууукъ фашистни къыргъанды, танкларын кюйдюргенди. Ол кюн алайда кёргюзтген жигитлиги ючюн Мухажир Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнганды.

Тёрт ай озуп, 1943 жылда 6 сентябрьде Къызыл Байракъны, Суворовну эм Богдан Хмельницкийни орденлери бла саугъаланнган 59-чу гвардиячы жаяу аскер дивизия Краматорск шахар ючюн къызыу сермешлени башлайды. Ол урушда Уммайланы Мухажир пулемёт ротагъа башчылыкъ этгенди.

Краматорск шахарны тийресинде гитлерчиле къаты бегинип, тохтагъан эдиле. Душманны эки жаяу аскер ротасы Мухажирни аскерчилерине бирден чабадыла, юслерине миномётладан кючлю от ачадыла. Алайда жаралы болгъанына да къарамай, станковый пулемётну артына кеси тохтап, гитлерчилеге окъ жаудурады. Душманны эки ротасындан сау адам хазна къалмайды. Бизни солдатларыбыз бла офицерлерибиз ол къанлы сермешде этген жигитликлери ючюн дивизиягъа «Краматорский» деген махтаулу ат аталгъанды. Уммайланы Мухажир а Ата журт урушну биринчи даражалы ордени бла саугъаланнганды.

Краматорский дивизияны полклары Украинаны шахарларын бла эллерин гитлерчи фашистледен тазалай, ууучлаучуланы кюнбатышха сюргенде, Мухажирни туугъан халкъы, малла ташыгъан вагонлагъа жюкленип, кюнчыгъышха кёчюрюлюп бара болгъанды.

179-чу гвардиячы полкну командири подполковник Дубовик Къабарты-Малкъарны махтаулу жашыны юсюнден былай жазгъанды: «1944 жылда 10 апрельде, Одесса шахар ючюн сермешледе жаяу аскер ротаны командири гвардияны тамата лейтенанты Уммайланы Мухажир болмагъанча уллу жигитлик этгенди. Одессаны тийресинде душман контратакагъа кётюрюлген эди. Уммаев, ротагъа башчылыкъ эте, гитлерчилени юч атакаларын тыйгъанды. Андан сора уа ротасын алгъа элтгенди эм шахарны къыйырына биринчи болуп киргенди. Сюнгю урушда Уммаев кеси 18 фашистни ёлтюргенди, ротасы уа 200 гитлерчи солдат бла офицерни къыргъанды. Немислиледен онусун пленнге алгъанды, кёп сауут сыйыргъанды. Душманны ызындан къууа, Уммаев Одесса шахарны ортасына жетгенди эм кесини ротасы бла бирге дагъыда жюз немисли солдат бла офицерни къыргъанды».

Андан арысында полкну командири гвардияны тамата лейтенанты Уммайланы Мухажир Магометгерий улу Совет Союзну Жигити деген сыйлы атха тийишли болгъаныны юсюнден жаза эди. Аны ол кёргюзтгенин дивизияны, корпусну командирлери да тюзге санагъандыла, жигитни жигитлигине тийишли саугъа берирге керек болгъанын айтхандыла. Болсада, ол кёргюзтюуню къабыл этерик таматала ала айтханны эшитмегендиле.

Хау, тюзлюкню заманы энди жетгенди. Къабарты-Малкъарны махтаулу жашларындан бири Уммайланы Мухажир Къара тенгизни жагъасында орналгъан ариу Одессаны немис-фашист ууучлаучуладан азатлаугъа тири къатышханыны юсюнден энди биз уллу ёхтемлик бла айтабыз. Огъары малкъарлы жаш устазны хорламны жууукълашдырыр ючюн салгъан къыйынына тийишли багъа берилгенди: Уммайланы Мухажирни аты тарыхда Совет Союзну Жигити деп сакъланырыкъды ёмюрледе.