Кавказ тауланы жаныча кёргенди

Бахсан ауузуна кирген жерде Андрей Васильевич Пастуховха эсгертме сюеледи. Тарыхда жюрюгеннге кёре, ол Минги тауну башына чыкъгъан биринчи оруслу адамды.

Андрей Васильевич 1858 жылда Харьков губернияда Деркальский деген ат завод болгъан жерде туугъанды. Анда ат заводну училищесинде окъугъанды. Аны бошагъанлай, аны - онтёртжыллыкъ жашны - канцелярияда ишлерге алгъандыла. Артда ол Петербургда клеркге окъугъанды. Алай бир тюбешиу аны жашауун саулай тюрлендиргенди.

1876 жылда ала жашагъан ат заводха Сидоров деп бир аскер топограф келгенди. Ол бу жерлеге жангыдан къарап, эски карталаны терс жерлерин тюзетирге керек эди. Аны биргесине айланып, этген ишин кёрюп тургъан Андрей аныча болургъа бек сюйгенди. Сидоров, жашчыкъны эслилигин кёрюп, анга болушургъа сюйюп, аны биргесине Петербургга элтгенди. Анда элли жаш, экзаменле берип, Санкт-Петербургну аскер гимназиясыны аскер топографха окъутхан корпусуна киргенди. Аны бошагъанлай, аны Тифлисге Кавказ аскер округга жиберген эдиле. Анда юнкер учищеде да Андрей Васильевич бир жыл окъугъанды эм биринчи чынлы аскер топограф деген усталыкъ алгъанды.

Кесини жазыуларында Андрей Пастухов, Петербургдан Тифлисге бара, поездде белгили жолоучу географ Петр Петрович Тянь-Шаньский (Семёнов) бла танышханын айтады. Баям, аны Кавказгъа сейири А. Пушкинни, М. Лермонтовну назмуларындан башланнган эсе да, сюймеклиги уа аны юсюнден Пётр Петрович айтхан сейирлик хапарладан жаратылгъанды.

Юнкер училищени бошагъанлай, 1883 жылда, биргесине да Усть-Хаперский полкдан сегиз къазакъ берип, аны Шахдаг тауну тийресини картасын этерге Дагъыстаннга жибергендиле. Бюгюнледе, ёмюрден артыкъ заман озгъандан сора да, ол этген карта бек тынгылыгъа саналады. Андан сора да, Андрей Васильевич кёп таулада жюрюгенди, анга буюрулгъан ишни этгенди. 1889 жылда осетинли жол кёргюзтюучюсю бла Казбекге да, Халац, Соухох таулагъа да чыкъгъанды. Аты да ма ол заманда кенг белгиди болгъанды.

Биринчи кере Минги тауну кюнбатыш жанында башына ол 1890 жылда чыкъгъанды Азау бла. Анда топография суратла алгъанды, чыранланы схемаларын ызлагъанды, минералланы да юлгюлерин жыйып, коллекцияларын къурагъанды. Тау тёппесинде уа ол жыйын, таш къалау этип, ортасына жазыулары болгъан шешаны салгъанды эм къызыл байракъ тохташдыргъанды.

1896 жылда ол Минги таугъа экинчи кере чыкъгъанды – бирси, кюн чыгъыш жанындагъы тёппесине. Ма алай бла, Европаны бек бийик таууна чыкъгъан биринчи орус альпинистге саналады. Ол Бахсан ауузуна Орусбийлагъа Воробьев деп бир студент нёгери бла келген эди. Элни старшинасы Науруз алагъа къонакъбайлыкъ этгенди эм таугъа Андрей Васильевични биргесине Тилланы Акашны, Залийханланы Хажини, Орусбийланы Бачайны, Курданланы Сейитни жибергенди. Ала Терс-Къол жаны бла тебирегендиле. Алдан этилген оноугъа кёре, жол ортасында (бусагъатда Приют Пастухова деген жерде) экиге бёлюнюп, къалгъанла алайда къалып, тау тёппеге Тилланы Акаш бла Андрей Пастухов чыкъгъандыла. «Казбек и Эльбрус» деген очергинде орус алим таулу кишиге жюрек ыразылыгъын билдире, аны атын кёп ариу сёз бла эсгереди.

Ол Приют Пастухова деген жер а (анга Пастуховну къаялары деп да айтадыла), 4800 метр бийикликдеди. Алайгъа белгили альпинистни, алимни, топографны сыйын кёрюп, андан атагъандыла алай. Ол ат таугъа чыгъыучуланы арасында кенг жайылгъанды, география карталагъа да тюшгенди.

Жашауну не жаны да сейирсиндире эди Андрей Васильевични. Ол болгъан жеринде тау, суу, чыран дегенча табийгъат кёрюмдюледен сора да, таулада жашагъан халкъланы тёре-адетлерини, жашау халларыны, энчиликлерини юслеринден жазыула этгенди. Ол тийреде жашагъан къанатлыланы, жаныуарланы, къурт-къумурсхаланы юслеринден да тынгылы тинтиу ишле жазгъанды. Ол заманда ол илму бла кюрешген алимлени – орнитологланы арасында жыл сайын жылы жерлеге кёчюп кетиучю къанатлыла Кавказ хребетни юсю бла ёталмайдыла деген оюм жюрюй эди. Ол терс болгъанын Андрей Васильевич кеси кёргенди эм илмуда ачыкълагъанды.

Ма аллай тынгылы ишлери ючюн 1897 жылда аны Москвада Естествознание, антропология эм этнография биригиуню членине алгъандыла эм анда доклад этерге чакъыргъандыла. Кавказны кёп башха тауларына (Казбек, Арарат, Алагез, Халац, Ушба…) чыкъгъан эсе да Андрей Васильевич, докладын а Минги тауну юсюнден этгенди. Тынгылагъанла, сейирсиниулери къозгъалып, кёп соруула соргъандыла. Ма ол кюн ол биригиуню президенти, белгили алим, профессор, географ Дмитрий Николаевич Анучин: «Бу элли жаш бла белгили халмогор киши Михаил Ломоносов бир ачытхы бла уюгъанчадыла», – дегенди.

Алай бла, Андрей Васильевич Пастухов Кавказда альпинизмни мурдорун салгъанладан бек белгилисиди. Ол, эсли адам болгъаны себепли, таугъа чыкъгъанда къаллай аш, кийим, башха зат керек болгъанын тохташдыргъанды. Аны бла бирге аякъ кийимге темир шинжиле салыуну да ол чыгъаргъанды. Баргъан ызларын да картагъа тап тюшюрюп, аны ызындан таугъа чыгъарыкъ альпинистле къыйналмай жюрюрча этгенди. Ол ишле бла алимле бюгюн да хайырланадыла.

Тинтиу хунери, излеми да бийик болгъан топограф, алим, битеу Кавказда, атлы болуп, жаяу да адам аягъы басмагъан жерледе жюзле бла километрле айланнганды. Кёрген затларыны юслеринден тынгылы ишле жазгъанды.

Андрей Васильевич чыкъгъан тауларыны башларында къызыл байракъла тохташдыра эди, узакъдан кёрюнюрча. Артда, Совет власть орнала туруп, аны къоруулай туруп да, къазауат баргъанда, бир къауум алим, аланы уа асламысы, сёзсюз, бай юйюрледен эдиле, ол Пастуховну байракъларында революция башламчылыкъны эслегендиле эм аны ишлерин жокъ этерге сюйгендиле. Болсада ала сакъланадыла.

Кавказ тауланы алай сюйген алим, топограф, этнограф Андрей Васильевич Пастухов дагъыда кёп эсде къаллыкъ иш этерик болур эди, жашаудан замансыз кетип къалмаса. 1899 жылда, саулугъу осал болуп, Бештауда больницада 23 сентябрьде ауушханды. Осуяты алай болуп, аны Машук тауну тийресинде асырагъандыла.

Бахсан ауузундагъындан сора да, анга къабырында, туугъан жеринде да салыннгандыла эсгертмеле. Аны атын Антарктидада тау, Новодеркуль элде школ, Пятигорск шахарда орам жюрютедиле.