Тарыхыбызны, этнографиябызны сакъланыуларына магъаналы юлюш къошханла

XIX ёмюрню экинчи жарымында бери келген къонакъланы асламысы Орусбийланы Мырзакъулну жашы Исмайылны юйюнде тохтагъандыла. Аны аты Кавказны юсюнден жазгъан алимлени, къаячыланы да эсгериу ишлеринде дайым сагъынылады. Исмайылны эки жашы болгъанды: Сафар-Алий бла Науруз.

Жашла юйде окъутхан оруслу устаздан билим алгъандыла. Сафар-Алий (1858 ж.). Владикавказда реальный училищеде окъугъанды. Анда тау интеллигенцияны белгили адамлары бла танышханды. Артда да аланы асламы бла шуёхлукъ жюрютюп тургъанды. Анда окъуй тургъанлай, халкъ чыгъармачылыкъны инжилерин жыйып башлагъанды. 1881 жылда уа орус тилге кёчюрюлюп, ал сёзюн да кеси жазып, «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа» деген журналны биринчи номеринде къарачай-малкъар нарт эпосну кесегин басмалагъанды. Ары Ёрюзмекни, Сосурукъну, Рачыкъауну, Къарашауайны юсюнден таурухла киргендиле.

Ингилизли жолоучу Флоренс Грове 1874 жылда Минги таугъа чыгъаргъа келип, Сафар-Алийни юсюнден былай жазады: «Биз баргъан элде (Орусбийлада) бек баш тукъумдан 15-16-жыллыкъ келбетли жашха тюбегенбиз – ол Исмайылны тамата жашы эди. «Сударь, – дегенди ол Мургъа (индиячы алим), – атам мында болса, ол сиз бизни юйюбюзде къонакъ болгъаныгъызны сыйгъа санап, сизни Учкуланнга дери ашырыр эди». Жашчыкъ орус школда окъугъаны себепли, кийиннгени, кесин жюрютгени бла да оруслулагъа ушаса да, анда миллет энчиликни бек аламат къылыкъ хунери барды…»

Россей алимле Всеволод Миллер бла Максим Ковалевский аны былай сагъынадыла: «Бу жерлиледен бири, Урусбийланы Сафар-Алий, орус харфланы юлгюлеринде ана тилинде азбука жарашдыра турады… Жолоучулугъубузну биз Владикавказдан башлагъанбыз. Бизни жол нёгерибиз Сафар-Алий болгъанды, Орусбийланы элни тау бийини жашы. Аны битеу элледе жууукълары, аталыкълары, къонакъбайлары болгъаны себепли, ол бизни къолайлы къонакъбайлыкъ этер жерлеге элтгенди…»

1887 жылда Сафар-Алий Кърымда терек бахчала жаны бла практикасын бошагъандан сора, аны Гродненский округда Воздвиженская слободагъа, тёрт жылдан Кострома губерниягъа, дагъыда бир жылдан Ярослав губернияда Угличге ийгендиле. Алай бла аны жашауу Шимал жаны бла байламлы болгъанды. Анда Урусбий улу таубий атын жюрютгенди, къуллукъда ишлегенди, надворный советник чин алгъанды, даражалы орден бла саугъаланнганды. Аны ары нек жибергенлерини сылтауу, баям, азатлыкъ ючюн къозгъалыулагъа къатышханында болур.

Аны къарындашы Науруз (1863 ж.) да Владикавказда реальный училищеде окъугъанды. Ол да аны бошаргъа, 1885 жылда, Бахсан ауузуна орус алим, тарыхчы, юрист Максим Ковалевский бла фольклорист, этнограф, археолог Вс. Миллер келгендиле. Сафар-Алий бла Науруз аланы жыйынларын таула бла Малкъардан Сванетиягъа ётдюргендиле.

1888 жылда аталары Исмайыл ауушханда, Бахсан эл старшинагъа 25-жыллыкъ Наурузну айыргъанды. Ол Бахсан ауузуна элтген уллу жолну ишлетгенди, кёпюрле салгъанды, бери сансыз альпинистлеге, алимлеге, художниклеге болушуп тургъанды. 1895 жылда швиц къумалы ийнеклени келтирип жайгъанды, Бахсан ауузунда болмагъан кёгетлени ёсдюрюуге эс бургъанды, къарачай атланы ёсдюргени ючюн 1910 жылда Прохладнада баргъан кёрмючде кюмюш майдалгъа тийишли болгъанды.

Бийик къуллугъуна, сансыз жумушларына да къарамай, Науруз халкъыбызны кёлден чыгъармачылыгъына, этнографиясына да энчи эс бургъанды, сёз, жыр, тепсеу байлыгъыбызны тинтгенди, басмагъа хазырлагъанды. Ол ишле «Терк областьны Нальчик округуну тау татарлыларыны (таулуланы) поэмалары, таурухлары, жырлары, жомакълары эм нарт сёзлери» деген ат бла 1904 жылда басмалагъандыла. Ары «Къаншаубийни» Гошаях къурагъан жыры, «Къайсынла», «Алла гтдай», «Долай», «Ууучуну жыры», «Дауум бийче», «Сюймеклик», «Той алгъышла», «Бахсанукъ» деген эм башха жырла киргендиле.

Орусбийланы Наурузну бла Сафар-Алийни юсюнден П. Остряков «Къарачай-малкъар нарт таурухла» китабыны ал сёзюнде былай жазады: «Алагъа халкъларыны поэзия эсгертмелери бек багъалыдыла. Ол сыйлы жырланы, орус тилде окъуна, сакълар адам табылмаз деп ала бек жарсыйдыла... Къаллай уллу фантазия, къаллай табийгъат суратлаула, бийик затла бардыла! Поэзия энчилигинден сора да бу таурухлагъа кёре халкъны дин, тин бийиклерин, харкюнлюк жашауун, къалыубаладан бери тарыхын билирге боллукъду. Нек десенг, жашауда эсде къаллыкъ зат, адам болуп, кесилерини Гомерлери анга жыр такъмай къоймагъанды. Аны жыры уа тукъумдан тукъумгъа ётгенди…»

Геолог В. Дубянский «К портрету князя Науруза Исмаиловича Урусбиева», деген статьясында (жур. «Кавказские курорты», 1917 г.) былай айтады: «Шимал Кавказда Орусбийланы тукъумларыча тукъум, сёзсюз, азды. Аланы хапарлары тауладан, Россейден да узакъгъа жайылгъанды. Биз Кавказны, Минги тауну юслеринден дуниясын алышхан таубий Исмайылны, аны жашы Наурузну атлары ыразылыкъ бла сагъынылмагъан не кесибизде, не тыш къыраллы – ингилиз, итальян, немец, француз – адабиятда бир иш да билмейбиз. Ала Орта Кавказны тюз да жюрегине тюшген алимлеге бла жолоучулагъа не заманда да жарыкъ къонакъбайлыкъ этедиле», - деп жазады.

С. Танеев П. Чайковскийге былай жаза эди: «Науруз бек къууанырыкъды, сен биргеме барсанг. Юч жыл мындан алгъа мен аны «Онегиннге» къараргъа элтген эдим. Ол жашауунда операны биринчи кёргени эди. Музыка, декорация, оркестр, жырла аны бек сейирсиндиргендиле, ол аланы энтта да эсгергенлей турады. Мен жолгъа августда чыгъарыкъма. Сагъыш эт да, тебире».

1911 жылда алагъа Сергей Миронович Киров да келген эди. Науруз аны таулуланы юйлерине кийирип, анга аланы жашау болумларын кёргюзтгенди, ала нёгерлери Къалабекланы Солтан-Хамид, Моллаланы Исхакъ бла бу халны тюзетиуню юсюнден сёлешгендиле, тау элледе жер къытлыкъны сюзгендиле.

Болсада, революциягъа къажауду деп, аланы чёпге салгъандыла. Экиге айланнган къарындашы Ибрагимни тутуп, ёлтюргенден сора, Науруз, анга Нальчикден келген къагъытны окъуп, кеси-кесин ёлтюргенди дейдиле. Журтубайланы Абу айтханнга кёре, ол къагъытны алгъан кечесинде ол чыракъ жарыкъда бир затла жазып туруп, артда уа жазгъанын да, башха къагъытланы да кюйдюрюп, танг ата, кесин ёлтюргенди. Баям, ол 1928 жылда эди.

Бу юйюрню жарыкъландырыу жаны бла этген ишлери бек магъаналы болгъандыла. Ала салгъан кюч бла халкъыбызны тарыхы, этнографиясы, халкъ чыгъармачылыгъы да XIX ёмюрню тарых жазыуларына тюшгендиле.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: