Нартла – халкъ кесини юсюнден айтхан хапар

Журтубайланы Махти, жазыучу, алим, этнограф, фольклорист, «Древние верования Карачаевцев и Балкарцев», «Душа Балкарии», «Карачаево-балкарский героический эпос», «Ёзден Адет», «Нартла», «Нарт жырла бла таурухла», «Аланский историко-героический эпос» деген эм башха китапланы автору, барыбызны да жарсытып, дуниясын алышханлы кёп болмайды. Аны бла бир къауум жыл мындан алгъа, жангы жылны аллында этген ушагъыбыз бюгюн да сейирин тас этмегенди.

– Нартла бизни ата-бабаларыбыздыла дейбиз биз – малкъарлыла бла къарачайлыла. Дагъыда алай айтханла бармыдыла?

– Кёпле сюе да болур эдиле алай айтыргъа, алай, анга таянырча, аланы бизнича бай эпослары жокъду. 2013 жылда чыкъгъан «Происхождение нартского эпоса» деген юч томлукъда мен Кавказ миллетлени нарт таурухларын тенглешдирип, тинтип чыкъгъанма. Нартланы сыфатлары биздеча огъурлу болуп, бирине да тюбемегенме. Ол себепден ала бизни ата-бабаларыбыз болгъанына ийнанама. Биз айтабыз аланы юслеринден толу да, ариу да. Аланы тарыхлары халкъыбызны тарыхыды, кесини юсюнден халкъ кеси айтхан хапар.

– Нартлагъа сейиринг не заманда башланнганды?

– Баям, 12-13-жыллыкъ заманымда. Анам, Абдуллаланы Махмутну къызы Халимат, бир да аламат боза этиучю эди. Ингир сайын Кичибалыкъда атамы тёгерегине жыйылыучу эдиле тенгле, жууукъла: кесибизни тукъумдан Мухаммат, Гала, Боташланы Мухаммат. Башийланы Шамшюдин, башхала да. Шамшюдинни атасы Башийланы Амий кёп зат биле эди. Шахмырзаланы Саид андан бир къауум зат жазып алгъанды.

Ма ала жыйылып, мен да ол аламат къартланы чапчы-келчилери болуп, жырларына, таурухларына тынгылагъанма. Ол заманлада келген болур эди нартланы юслеринден биринчи ангылам. Артда уа фольклорубузну бу жанына энчи эс бёлюрге керекди деген сагъышы кетмегенди. Хар ким, кеси жумушуна бёлюнюп, аны къайгъылы болмагъанларын кёргенимде, аны кеси борчума санагъанма.

– Нартланы жашагъан жерлерини юсюнден кёп тюрлю айтылады эпосда. Оюмугъуз къалайды?

– Аланы жоллары Азау тенгизден башланады. Нартла Хазар тенгизни жагъасында, Къобан, Терк жанларында да жашагъандыла къауум-къауум болуп. Артда уа Минги тауну тёгерегинде бирге жыйылгъандыла. Бизде, башхаладача болмай, аланы келгенлерини, кетгенлери юслеринден да айтылады. Анга кёре, кёкден юч нарт тюшгендиле – Алтын Дебет (Кюн бла байламлы), Сатанай (Ай бла байламлы), сора Ёрюзмек. Баш Тейри, жерни, алмостуладан, эмегенледен ариулап, адам улуна эркин этсинле деп, нартланы жибергенди. Ала, ишлерин тындырып, андан сора кетгендиле кёкге деп, алай айтылады.

– Къаллай тасхала жашырыладыла эпосда? Сёз ючюн, Сатанай губу ауладан окъ тешмеген, сууукъ, къызыу иймеген кийимле этгенди нартха деп айтылады. Бусагъатда Швейцарияда алимле кёп тинтиуню жолу бла ол оюмгъа келгендиле. Неда, Маликлада топну быргъысына кирип, Ёрюзмек кёкде Фукну жашагъан жерине учханды дейдиле. Къарай келсенг, аланы кеслерини цивилизациялары болгъаннга ушайды.

– Нартланы хапарлары суу къыямадан сора башланады. Алада Нох файгъамбар да сагъынылады. Тизгин аралада, кертиди, бек кёп тасха барды. Ала кюн, ай санау бла да хайырланнгандыла, табийгъат байлыкъланы кеслерине къуллукъ этдиргендиле. Цивилизация уа болгъан болур, Дебетни юсюнде кёрюнеди ол. Дагъыда, сёз ючюн, эрттегили греклиле оноуларын этерге Олимп таугъа, араплыла (мажюсю заманда окъуна) Меккагъа жюрюген эселе, Нартла уа Машук тауда Къыркъ-Суу деген жерде бардыргъандыла Голлуларын. Анда, саулукъларын кючлей, дарман суулада жуууннгандыла. Сора «Беш да Тау эл» деп барды. Эски жазыулада сакъланнганына кёре, ол айтыу «Беш татау эл» деп болгъанды. «Татау» – «татах» деген магъанада … Нартланы тасхалары кёпдю.

– «Нартла. Алан халкъны жигитлик дастаны» китапны жарашдыра туруп, сен энчи эс бургъан, санга жангыдан ачылгъан зат болгъанмыды?

– Нартланы алай зауукълу, эркин хапарланнганларыны сылтауу недеди деп, излей келип, аны азатлыкъда тапханма. Ала жукъдан (къыралдан, уллу-гитче оноучуладан, башха чырмыкъладан) къоркъмагъандыла. Тёш башына чыгъып, жашаугъа андан къарагъанча, не гитче затны юсюнден да тынгылы айтхандыла. Ала, Гомерча, эрттегили эски жырлада тюбей келгенича, неге да магъана бергендиле, нени юсюнден да толу айта билгендиле.