«Жаннган жерни» жигити

                                                  Кёкге жолу жабылгъан эди
Мындан кёп жыл алгъа окъугъан эдим «Красная звезда» газетде быллай ишни юсюнден: аскер бёлюмде къуллукъ этгенледен  къайсы эсе да бири немецлилеге тасхабызны билдирип тургъанын тохташдыргъандыла. Ол кезиуде бир офицер, капитан, мотоциклге минип, къайры эсе да кетгенди. Тёгерекге-башха къарагъандыла да, аны тапмагъандыла. Ишекли болгъандыла анга, ол бош къачмагъанды  деп. Суратын полкну командирине кёргюзтгенлеринде, ол айтханды: «Бу тюйюлдю, быллай бети болгъан адам сатхыч болургъа амалы жокъду». Мен да алай айтырыкъ эдим Аккайланы  Къумукъну  юсюнден. Жигитлиги бет сыфатында, кёзлеринде кёрюнюп турады.
Атасы Солтанбек Къумукъну эркелетип ёсдюрмегенди. Сабийлей окъуна юй жумушлагъа жараргъа юйретгенди. Алай окъуусуз, билимсиз къалмасын деп да къайгъыргъанды. Къумукъ кеси да окъургъа бек сюйгенди. Аны биринчи устазы ким болгъанына уа сейир этериксиз – Энейланы Магомет! Магометни атасы Алий эфендини Булунгуда юйю болгъанды. Ол, жашын да биргесине алып, ары терк-терк бара тургъанды. Къоншуда Солтанбек бла шуёхлукъ жюрютгенди, анга къонакъгъа Магометсиз бармагъанды. Артда айтхылыкъ революционер боллукъ, битеу Север Кавказгъа аты айтыллыкъ Эней улу Магомет юйретгенди гитче Къумукъчукъну харф таныргъа.
Ол лётчик болургъа бек сюе эди. Байсолтанланы Алим бла бирге Нальчикде аэроклубха жюрюгенди. Анда окъууларын бошап, жашла Ейск шахарда аскер училищеге кирирге бардыла. Анда тенгиз авиациягъа лётчикле-истребительле хазырлай эдиле. Байсолтан улу аскер врачланы комиссиясындан чырмаусуз ётдю. Къумукъну уа кёкге жолун ахыры бла кесдиле. «Авиацияда къуллукъ этерге жарарыкъ тюйюлдю», - дедиле комиссияны членлери бир аууздан.
                                                  Биринчи аскер буйрукъ
Юйге къайтханлай, Аккай улуну аскерге чакъырдыла. Кёп да бармай а Финляндия бла уруш башланды. Декабрь ай эди. Юшютюпмю къояды дерча сууукъ. Тамата сержант Аккайланы Къумукъну башчылыгъы бла разведчиклени уллу болмагъан къауумуна аланы полкуна къажау тургъан душман аскер бёлюмню топ, миномёт, пулемёт точкалары къалайлада орнатылгъанларын тохташдырыргъа буйрукъ бермеди. Разведчикле юслеринде акъ маскхалатлары бла, ушкокларыны быргъыларын да акъ быстырла бла чёргеп, жолгъа чыкъдыла. Алай жол а къайда! Тёгерекни терен къар басханды. Агъач да бузлап къалгъанча болгъанды. Хар тауушха къулакъ сала, разведчикле акъыртын барадыла, терк атларгъа онг жокъду, аякъларын кючден чыгъарадыла къардан. Андан сора да, алда баргъанны аякъ ызындан бир жанына чыгъаргъа жарарыкъ тюйюл эди.
«Жаугъа кесигизни эслетмезге сакъ болугъуз, алайсыз амал болмай къалса, аны иши башха, алай сермешге кирмезге кюрешигиз», - деп эсгертген эди командир, аланы ашыра туруп. Болсада разведчикле белгиленнген жерге жеталмадыла. Ушкок атылгъан таууш чыкъды да, Аккай улуну нёгерлеринден бири жыгъылды. Къалгъанла къаргъа жатдыла. Ары-бери къарайдыла да, абери кёрмейдиле, ушкок къайсы жанындан атылгъанын билалмайдыла. Разведка къауумну командири Аккай улу биринчи аскер буйрукъну толтуралмагъанына жюрекден жарсыйды. Жолун финнли «кукушкала» кесгендиле. Аладан къутулургъа амал жокъ. Терек башларында бугъуннган снайперлени жютю кёзлери хар затны кёредиле. Къумукъ атышыу бла аланы онглаялмазлыгъын ангылайды, нек дегенде, «кукушкала», тап позицияны сайлап, алгъадан хазырланнгандыла. Аланы эслерге бек къыйынды.
Командир ол болгъан къадарда, Къумукъ бир мадар этерге керек эди. Башына кёп тюрлю затла келедиле, алай аладан къайсысын сайласын? Заман а сакълап турмайды, ашыкъдырады. Терек башларына кёз къакъмай къарайды. Анда олтургъанла да ташла тюйюлдюле, къымылдамай турмазла, деп ойлайды. Ахырында бир терекни бутагъы силкиннгенин эслейди. Къумукъ, нёгерлерин къарда жатханлай турургъа къоюп, сюркелип барып, бутагъы къымылдагъан терекни тюбюнде сюеледи. Къоркъуулу иш эди ол. Алай разведчик башха амал тапмагъанды. Финнли, айхай да, аны эслемей къоймагъанды. Терекден тыншчыкъ тюшюп, совет аскерчини юсюне секиргенди. Душман солдатны алай этерин сакълап тургъан Къумукъ– къарыулу, тутушууну кёп тюрлю амалларын да билген жаш – «кукушканы», тюпге уруп, богъурдагъындан басып, онгсуз этгенди. Аны полкну штабына сюрюп келгенди. Жесир бизни командованиягъа керекли затланы билдиргенди. Ол Аккай улуну биринчи «тили» эди. Аны ючюн алгъан «За боевые заслуги» майдал да – биринчи саугъасы. 
                                                  Новороссийск ючюн сермешледе
«Отдан чыкъ да – жалыннга» дегенлей, кёп да бармай Къумукъгъа бютюнда уллу къазауатха кирирге тюшгенди. Ол немисли-фашист аскерле бла 1941 жылдан башлап сермешгенди. Биягъы разведка, биягъы «тил» алыргъа барыу. Къысхасы, жанын къолуна алып айланады. Хар кезиулю разведка аны ахыр кюню болургъа боллукъ эди. Алай, анга не зат эсе да бир белгисиз кюч болушханча, хар жол сайын, буйрукъну толтуруп, артха хатасыз къайтады. Аскер бёлюмде аны бек иги разведчикледен бирине санайдыла.
Фронтну къалайында уруш этеригин солдат кеси сайламайды, къайда керек болса, аны ары жибередиле. Биринчи кере жаралы болуп, госпитальдан чыкъгъандан сора, старшина Аккайланы Къумукъ жангы къуралгъан, Новороссийск шахарны къорууларгъа буюрулгъан 318-чи жаяу аскер дивизиягъа келеди. Ол заманда Къумукъ душман бла сермешледе чыныкъгъан, разведка ишде сынауу болгъан, ёшюнюнде майдал жылтырагъан солдат эди. Аны себепли уа мында да аны разведка ротагъа аладыла. Дивизияны аскерчилери  чынтты жигитлеча сермешгендиле. Сау жылны ичинде гитлерчи аскерле 318-чи дивизия бегиннген жерде алгъа бир атлам эталмагъандыла.
Аккай улуну, разведка къауумгъа башчылыкъ эте, уруш ёртенни чыхырына кирмеген кюню хазна болмайды. Немислиле да осал солдатла тюйюл эдиле, уруш этерге усталыкълары белгилиди. Аны себепли уа аладан «тил» алыу къыйын да, къоркъуулу да иш эди. Ол хыйсапдан сайлагъандыла разведка бёлюмледе къуллукъ этерге къарыулу, ёткюр, кишиликлери болгъан жашланы. Къумукъ да аллай жаш эди. Аны разведка къаууму бир жол юч немецлини жесирге алгъанды: эки солдатны бла бир офицерни. Акай улуну биринчи саугъасына «За отвагу» майдал къошулгъанды.
Мен билип, Новороссийскны къоруулагъанланы араларында таулуладан яникойчу Къойчуланы Иосиф, къашхатаучула Батчаланы Масхут бла Мамуколаны Тембот, акъ-суучу Кючмезланы Абдулла болгъандыла. Мен аланы хар бири бла (Кючмез улудан къалгъанлары) бла ушакъ этгенимде, бири да сагъынмагъанды анда таулу кёргенме деп. Баям, тюбешген болмаз эдиле. Урушда жерлешлерин излегенми эди къайгъы?! Сёз ючюн, Черкесланы Сарыбий бла Кючюкланы Магомет бир кезиуде бир полкда къуллукъ этгенлерин уруш бошалып кёп жыл озгъандан сора билгендиле. Ары дери бир бирлерин ёмюрде да кёрмеген жангы нёгерле чыгъадыла. Къыйынлыкъны, къоркъуулукъну аллында къарындашлача болуп къалгъанла. Аккай улуну разведкачы  жолдашлары оруслу жашла эдиле. Нёгери ючюн жан берирге хазырла.
Цемес богъазны жагъасында сермешледе Аккайланы Къумукъ бла Кючмезланы Абдулла тюбешгендиле. Не сёз, къууаннгандыла, къучакълашхандыла. Ала бир бирлерин Нальчикде педтехникумда окъугъан заманларындан бери таный эдиле. Кёп бармай ахыры бла айырыллыкъларын а къайдан биллик эдиле.
                                                  Десант бла – Кърымгъа
Совет Союзну Жигити генерал-майор Гладков башчылыкъ этген 318-чи жаяу аскер  дивизияны, десант дивизиягъа тюрлендирип, Кърымгъа тюшюрюрге буйрукъ болду командованиядан. 1943 жылда ноябрьде десантчыла, Керчь богъаздан ётюп, Эльтиген деген чабакъчы посёлканы къатында плацдармда бегинирге керек эдиле. Уллу болмагъан кемелеге эм катерлеге минип, кече къарангысы бла жолгъа чыкъдыла. 
Старшина Аккай улу кесини разведчиклери бла бирге алда баргъан катерде орнашхан эди. Сууукъ жел бетни кюйдюреди, тенгиз толкъунла катерни чайкъалтадыла, бир-бирледе суу тамычыла палубада сюелгенлени юслерине да жетедиле. Насыпха, десант хатасыз къутулду Кърым жагъагъа. Къанлы сермешле башландыла. Гитлерчиле кюн сайын бир ненча кере чабыуул этедиле къызыл аскерчилеге. Алай хар жол сайын, кёп адамларын къырдырып, артха кетедиле. Фашист самолётла плацдармны бомбала бла аяусуз урадыла, немецлиле топладан бла миномётладан тохтаусуз от ачханлай турадыла. Болсада десантчыланы артха тепдиралмайдыла. Ала Эльтигенде къурч къала болуп сюелген эдиле.
 Жыйырма алты кюнню бла кечени баргъанды алайда ёлюм сермеш. Къара тенгизни бойнунда узунлугъу юч, кенглиги бир бла жарым къычырым болгъан гитче жерчик от болуп къалгъан эди. «Жаннган жер» деп бош айтмагъандыла Эльтигеннге. Десантчыланы жигитликлерини намысларына артда ол элге Героевское деп атагъандыла.
Ол сермешлеге таулу жашла Аккайланы Къумукъ бла Кючмезланы Абдулла тири къатышхандыла. Жаханим отундан сау чыкъгъандыла. Жарсыугъа, Севастополь ючюн сермешде Абдулла жан бергенди. Къумукъ, аны кеси къолу бла асырап, жерлеши, шуёху ючюн фашистлеге дерт жетдирирге ант этгенди. Сёзюне кертичи да болгъанды. Карпат таулада  Аккай улуну разведка къаууму немецлиле бла ачыкъ сермешге кёп кере киргенди. Чехословакияда Кошице шахарны къатында 1330 тарих бла белгиленнген сыртда Къумукъну разведчиклери рота чакълы бир фашист солдатны жокъ этгендиле.
Уруш жолла бла Прагагъа жетгинчи Акай улу этген жигитлик ишлени барын санап турсакъ, газет статья угъай, китап болур. Махтаулукъну ючюнчю даражалы орденлери,  «За отвагу», «За боевые заслуги», «За взятие Берлина»,  «За освобождение Праги» майдалла бла, юсюне аты  жазылгъан керох бла да саугъаланнганын а айтыргъа керекди. 
                                                   Аты унутуллукъ тюйюлдю
Аскерден къайтып, Къумукъ юйдегилерин Орта Азияда Къызыл-Къыя шахарда тапханды. Мында анасы, ыннасы, къарындашы, эгечи да ачдан ёлгенлерин билгенде, жюреги жарылыргъа жетгенди. Болсада кёпню кёрген солдатны ачыу сындыралмагъанды. Ол кёмюр къазгъан шахтада горный  мастер болуп ишлегенди туугъан жерине къайтхынчы. Аккай улу башчылыкъ этген бригада алчы жерни сыйыртмагъанды. Анда танышханды Абезехланы тукъумдан ариу къыз Назифа бла. Ала ёсдюрген он сабийни арасында инженерле, медикле, устазла, шахтачыла да бардыла.
Назифа Ана махтаулукъну орденини юч даражасы бла, Жигит Ана  орден бла, СССР-ни Баш Советини Президиумуну Сыйлы грамотасы бла саугъаланнганды. 
Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора Къумукъ юйюрю бла Бедик элде тохташханды. «Элбрус» совхозда ишлеп тургъанды. Элде эм Элбрус районда да Аны намысын-сыйын бийикде жюрютгендиле, адамлыгъына уллу багъа бичгендиле. Совхозну ол замандагъы директору Черкесланы Георгий да анга  хурмет этгенди,  ариу кёргенди. Бедикни бир орамына аны аты аталгъанды. Элни ортасында урушну ветеранларына салыннган эсгертмеде тукъуму жазылыпды.
Аккайланы Солтанбекни жашы Къумукъ 1998 жылда дуниядан кетгенди. Малкъарны жигит уланларындан биринича аты халкъы бла бирге жашарыкъды.

 

Таубий улу А.
Поделиться: