«Мен биле эдим Байсолтан улу буйрукъну толтурлугъун ...»

СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла 1942 жылда 23 октябрьде 4-чю гвардий авиация полкну 
эскадрильясыны башчысыны орунбасары гвардий капитан Байсолтанланы Юсюпню жашы Алимге 
Совет Союзну Жигити деген бийик даражалы ат аталгъанды.

Байсолтанланы Алим Яникойда 1919 жылда туугъанды. Нальчикде устазла хазырлагъан училищеде окъуй тургъанлай, аэроклубха киргенди. Ызы бла Ейск шахарда аскер-тенгиз авиация училищени  бошагъанды. 1941 жылда, урушну ал къызыу кюнлеринде, Алим Таллинни, Ханкону кёгюнде биринчи  хауа сермешлеге киреди. Малкъарны жигит жашы Байсолтан улу урушну ал кюнлеринден, жигитча жоюлгъунчу кюннге дери   Ленинградны кёгюн къоруулагъанды. 
Бир талай жыл мындан алгъа Алим бла бирге уруш этгенлеге – Михаил Романенкогъа бла Василий Голубевге тюбеген эдим да, бу статьяны да аланы хапарларына кёре жазгъанма. 
1941 жылда 7 августда душман, Таллиннге элтген жолланы кесип, Фин богъазны тийресине чыгъады. Хал къыйын болады. Уруш къаты барады – кёкде  фашист самолётла,  жерде душман аскерле бла... 
19 августда лейтенант Васильев кесини звеносу бла болумну билирге учады. Порнадан Таллиннге элтген жолда аякъ басар жер жокъ эди – душман не кючюн да шахарны къатына тийишдиреди: машина колоннала, артиллерия бла танкала. Генерал Петрухин 71-чи эм 13-чю полкланы истребительлерине ол колонналагъа кече къарангысы тюшгюнчю бир эки-юч кере чабаргъа буюрады. 
Ол заманлагъа «Чайка» эм «И-16» самолётлагъа РС-82   реактив топла атыучу установкала салынып эдиле. Ингир ала хауагъа чыгъарча сегиз самолёт хазыр болады. Полкну командири Романенко кесини къауумун бек уллу фашист колоннаны юсюне элтеди. Кёкге кётюрюлюрню аллында Романенко: «Биринчи колоннаны баш жанындан урургъа керекди, алай этсек, фашистлени жолларын саулай кечеге  кесерикбиз. Реактив снарядланы автомашиналагъа, бронетранспортёрлагъа, артиллериягъа айландырып, экишер, тёртюшер атыгъыз», – деп буйрукъ береди. 
Истребительлени биринчи чабыууллары (юч жанындан ючюсю) фашистлени жол кёллюлюклерин бираз бузду, жыйырмадан артыкъ топ атдырып, колоннаны баш жанын тютюн басды. Андан сора лётчикле топладан,  пулемётладан да атдыра, жолну беш километрини узунлугъуна ётдюле. Жолну от алды…
Таллиннге баргъан жол бегитилипди, алай фашистле артха къайтмазча, Раллагъа баргъан жолну да кесерге керекди. Самолётла ючюнчю кере учдула. Фашистле ахырда тепмезча жоллары кесилди. 
Ючюнчю хауа сермешден сора юч самолёт жетишмегени  ачыкъланды. Тамата инженер Николай Романенкогъа: «Байсолтан улуну бла Васильевни самолётлары элекча болгъандыла, ала къалай къоннганлары да сейирди. Алим шассини бошлаялмагъанды, самолётну жанындан жатдыргъанды. Ол жанып башлагъанды, бензин орун атылырны аллында Алим андан чартлап чыкъгъанды. Васильевни самолётун, онг болса, жамаргъа кюреширикбиз», – дегенди.
Романенко бир кесек тынгылагъандан сора: «Летчиклерибиз болса да, машиналарыбыз жокъну орунундадыла. Ючюсюнден  бирин окъуна  жыяргъа кюрешигиз. Ол бизге бусагъатда неден да багъалыды», – деп жууаплайды. 
Машиналаны къалгъан-къулгъанларын тинтип,  сыныкъладан   самолёт жыйдыла. Алай аны энтта сынаргъа керекди. Аны Алим кеси боюнуна алды.    Жерден къарагъанла, машинаны  сол къанаты энишге тюшгенин эслеп, къайгъыгъа къалдыла. Алай Алим усталыгъын, кючюн, билимин кёргюзтюп, жерге къоркъуусуз къонду.
Бу машинада   Алим Ханко жарым айрыкамда, Ладогада да уруш этгенди,  Совет Союзну Жигити атха да тийишли болгъанды. 
30 майда Кабано-Карельский портда бир къауум кеме, Ленинградха атлана, жюклене тура эдиле. Фашистлени  тасхачылары Осиповецде совет аскер-тенгиз базаны тийресинде кёрюне башладыла. Штабдан хазырлыкъда турургъа буйрукъ келди. Бир аздан Шлиссельбург жанында душман кёрюннгенини юсюнден хапар келди. «И-16» самолётла кёкге чыкъдыла. Полкну командири, фашистле уллу къауум болуп келгенлерин билдирип, дагъыда бир эскадрильяны хауагъа кётюрюрге буйрукъ берди.
 Фашист бомбардировщикле бла истребительле тёрт жанындан да   келе эдиле. Аланы кючлери беш кереге кёп болгъаны ачыкъланды.  Голубевни къаууму хауа урушну биринчи минутларында юч «юнкерсни» бла бир «мессершмиттни» агъызды.  
Хауа сермешни къыркъынчы минутунда, окъ, бензин да бошалгъанда, Кабонаны башында 3 500 метр бийикликде душманны жангы къаууму кёрюндю. Голубевни къаууму алты самолётун «хейнкеллени» тогъузусуна бурду. Алайда бир бомбардировщик кюйюп, къара тютюн ыз къоя, энишге кетди, ызындан энтта «хейнкел» кетди. Ол сермешде бизни лётчикле душманны онбир самолётун жокъ этдиле.
Ызы бла гитлерчилени «Ю-87» эмда «МЕ-109» самолётладан тёрт къауум болуп, фронтну ал ызындан ётгенлерин билдирдиле. Голубев бла тёртеулен чыгъадыла алагъа къажау сермешге: эскадрильяны командирини орунбасары Байсолтанланы Алим, комиссар Петр Кожанов, звенону командири Евгений Цыганов эм Владимир Петров. Ала биле эдиле – «юнкерслени» асламысы алларында баргъаннга къарап, топланы  алай  атханларын. Биринчи аланы агъызыргъа керекди.
Аллындагъын Голубев кеси къолгъа алды, башха эки къауумну биринчилерине Байсолтанланы Алим бла Петров, Кожанов бла Цыганов чапдыла. Такъыйкъаны ичинде душманны алда келген самолётлары жандыла. Ызы бла энтта эки машинаны агъыздыла – бирин – Голубев, башхасын а – Байсолтан улу. 
Ол тийреде энтта бир жарым айрыкамгъа болушлукъ керек эди. Полкну командири, терезеден къарай, сагъыш этеди: быллай хауа болумда учаргъа жарамаз. Болсада Алимни чакъырды:
– Байсолтан улу, сиз быллайда учаргъа базынамысыз?
– Хау. 
– Эсигизде болсун, – дейди командир, – хауа болум аламат тюйюлдю. Сен а богъазны башында учарыкъса, биргенге да алты истребитель боллукъду.
– Биргеме ким барлыкъды?
– Васильев, Суворкин, Татаренко ... 
Алим, кёкге кётюрюлюп, туманда «тас болады». Аны ызындан нёгерлери учадыла. Алай, богъазны башына жетгенлей, артха къайтыргъа тюшеди. Алимни машинасыны мотору тап ишлемейди. Аны алышындырып, жангыдан учады.
Командир связистлени къатларындан бир такъыйкъагъа да кетмейди. Сакълайды. Заман а алай акъырын барады. Ма, билдириу келди: Алим бла аны нёгерлери къайгъысыз жарым айрыкамгъа къоннгандыла. Командир къууанады: «Кёресиз да! Мен биле эдим Байсолтан улу буйрукъну  толтурлугъун ... ».

 

Мызыланы Таубий.
Поделиться: