Азатлыкъны, жарыкълыкъны жырчысы

Россейни белгили назмучусу Александр Сергеевич Пушкин туугъанлы быйыл 220 жыл болады. Арада ёмюрле кетгенликге, бюгюн да  аны чыгъармаларын жерни къалайында да окъуйдула.  Ол ала бла къуру кесин угъай, саулай орус халкъны да ёлюмсюз этгенди.

Малкъар назмучула Россейни уллу поэти Александр Сергеевич Пушкинни къанатлы фахмусу бла не заманда да байламлыдыла. Аны жазгъаны бла тюбешиу хар бирибизде да илхамлы поэтге сюймеклик туудурады. Аны туугъан жери не узакъ болса да бизни ата ташыбыздан, фахмуну жолу чынтты поэтни атын, ишин да бизге жетдиргенди.

Озгъан ёмюрню 30-чу жылларында, жазма адабиятыбыз кюч ала башлагъанда, биринчи профессионал жазыучуларыбыз А. Пушкинни, М. Лермонтовну, Т. Шевченкону, М. Горькийни эм башха орус адабиятчыланы чыгъармаларын кёчюрюп, суратлау жанрда  жазыуну тасхаларына аладан юйреннгендиле.   Гуртуланы Берт былай эсгере эди: «Къаллай уллу, жууаплы ишге узалгъаныбызны аны поэзиясын, драматургиясын, жомакъларын таучагъа кёчюрюрге базыннганыбызда кёрген эдик. Болсада Пушкин жаш жюреклеге берген талпыныу кёл этдире эди…»

1937 жылда, поэт дуниясын алышханлы жюз жыл болгъаны бла байламлы, Къабарты-Малкъарны Жазыучуланы союзуну тилеги бла Нальчикде Базарная деген орамгъа  бла Суворов атлы орамдагъы шахар школгъа А.С.Пушкинни аты аталгъанды.

Ол жыл дагъыда кёп иш этгендиле малкъар жазыучула  – Пушкиннге атап, эки китап чыгъаргъандыла. «А.С. Пушкиннге» деген китапны поэтге аталгъан чыгъармала толтургъандыла. Гуртуланы Бертни «А.С.Пушкиннге» Теммоланы Хамитни – «Литератураны чолпаны», Кациланы Хабуну – «Александр Пушкин», Этезланы Омарны – «Пушкин ёмюрледе жашар», Къулийланы Къайсынны – «Пушкиннге», Будайланы Азретни – «Жюрекден кетмезсе», Залийханланы Жанакъайытны – «А.С.Пушкин», Улбашланы Ибрагимни – «Замансыз батылгъан кюннге», Сотталаны Адилгерийни «Пушкин» атлы назмулары киргендиле ары.

Экинчи китаб а, «А.С.Пушкин малкъар тилде», аны малкъар тилге кёчюрюлген чыгъармаларындан жыйылгъанды. Ары Къайсынны «Сибирьге», «Кавказ», «Алтын бла болат», «Булут», Гуртуланы Бертни «Бабасны эм да аны жалчысы Балданы юслеринден жомакъ», Отарланы Керимни «Къарамашакъ къыз», Теммоланы Хамитни «Чыганлыла», Алийланы Омарны «Эл»,  Кациланы Хабуну «Алтын хоразчыкъны юсюнден жомакъ», Этезланы Омарны «Борис Годунов» деген кёчюрмелери киргендиле. Алай бла таулу къалам къарындашлары бек фахмулу орус назмучуну сыйын кёргендиле, аны бийик атын жюреклеринде жюрютгенлерин кёргюзтгендиле.

Жарсыугъа, уруш, кёчгюнчюлюк да болуп, ол китапла библиотекалада сакъланмагъандыла. Ким биледи, бирледе бар эселе да. Ала басмадан чыкъгъанда,  экисин да поэтни Москвада музейине саугъагъа берген эдиле да, ала анда сакъланып турадыла дейдиле.

Биринчи тёлюню ызындан келгенле да ол жаны бла таматаладан артха къалмагъандыла. Аланы да хар бирини кесини Пушкини, анга жоралагъан назмулары, кёчюрмелери да бардыла. Бабаланы Ибрагим уллу поэтни «Гитче трагедияларын» кёчюргенди ана тилге: «Къызгъанч бий»,  «Моцарт бла Сальери», «Таш къонакъ» эм «Ёлет киргенде баргъан той». Бу чыгъармала, акъ сёз бла айтылгъанлыкъгъа, оригиналда, малкъар тилде да назму жорукъланы ажашхан рифмалы тюрлюлерича, неда акъ назму – верлибр халда жазылгъандыла.  Быланы поэзиягъа ушатхан а бек кючлю гыллыуларыды.  Баям, «Эстетика кёз къарам» деген китабында кесаматчы Толгъурланы Зейтун андан айтады: «Пушкинни юсюнден юч гитче таурухда» … назмуну бёлюмлери къара сёз бла жазылгъандыла десек да жарарыкъды», – деп. Болсада Бабаланы Ибрагим аланы магъана жаны бла ауурлукъларын сакълагъанды.

Назму субайлыкълары, абынмай айтылыулары бла энчилерге тюшгенде уа, бардыла аллай кёчюрмеле да.  1999 жылда уллу поэтни 200-жыллыкъ юбилейине атап, «Эльбрус»  китап басма аны «Сайламаларын» къабарты эм малкъар тилледе басмалагъанды. Анда малкъар поэтлени юч тёлюсюню да барды кёчюрмелери.  Хар бири да кеси заманына  кёре кёргюзтеди усталыгъын. Бирин сёгюп, бирин махтап айтмайма, алай  назмуланы кеслерин бла кёчюрмелерин бирге ушатханла, аланы ёнлерин,  жик санларын, рифма къуралыуларын, гыллыуларын сакълаялгъанла уа кёп тюйюлдюле – Къулийланы Къайсын,  Мокъаланы Магомет,    Бабаланы Ибрагим, Табакъсойланы Мухтар. 

Тенглешдирип къарагъанда уа:
 
ххх
Храни меня, мой талисман,
Храни меня во дни гоненья,
Во дни раскаянья, волненья:
Ты в день печали был мне дан.
 
ххх
Мени дууам, мени сакъла,
Сакъла шо къыйын кюнюмде,
Ауур ууахтымда жокъла:
Бушуу кёрмезча ёмюрде…
– дейди Макытланы Сафар.
 
ххх
Мени дууам, къору мени,
Къору къыйын кюнлеримде,
Къайгъылада, кюйлеримде:
Жарсыу чакъда тапдым сени…
– деп кёчюреди Мусукаланы Сакинат.
 
 ххх
Я помню чудное мгновенье:
Передо мной явилась ты,
Как мимолетное виденье,
Как гений чистой красоты.
 
ххх
Сейир чакъны сакълайма эсимде:
Чыгъып къалгъанса сунмай тургъанлай,
Учхун ауаналай болгъанса кесиме,
Ариулукъну таза Аллахынлай…
– дейди Моттайланы Светлана.
 
ххх
Эсимдеди сейир такъыйкъа:
Сен чыкъгъанса мени аллыма,
Кёзюме кёрюннген суратлай,

Ариуну ариууча, алай… – деп кёчюреди Мусукаланы Сакинат.

КъМР-ни халкъ поэти Гуртуланы Салих А. Пушкинни «Евгений Онегин» атлы, назму бла жазылгъан романын кёчюргенди малкъар тилге. Алай бла аны жер-жерледе халкъ таныгъан жигитлери жангы окъуучуларын тапхандыла.

Бу затла бары да бизни уллу орус поэтге жюрек жылыуубузну, аны чыгъармачылыкъ ишлерине сакълыгъыбызны кёргюзтедиле. Ол байламлыгъ а эрттеден башланнганды.

Малкъар халкъны байрагъы да, байрамы да Къулийланы Къайсын жаннга – къанат, жюрекге жылыу берген назмулары, бийик фахмусу ючюн  Россейни уллу поэтине баш ургъанды.  Аны юсюнден «Терек да былай ёседи» деген китабында былай айтады: «Мени ачы кюнлерим болгъандыла. Ол заманда мен Пушкинни излегенме, андан жапсарыу, билеклик да тапханма. Къууанч сагъатларым да болгъандыла. Ол кезиуледе да мен анга келгенме. Сора байрамым да бийик болгъанды. Манга кишилик, ийнаныу керек болгъанда жашауумда, мен аланы биягъы андан алгъанма. Къыйын сагъатымда аны инбашымда аны къолун сезгенме – анда ата къатылыкъ бла ана ийнакълыкъ бар эдиле.

Пушкин манга жукъдан къоркъмагъан, нени да ангылагъан акъылман, жарыкълыкъны бла къарыуну шауданы, боллукъну алдан билген, адамлыгъы чексиз болгъан жигитлей къалгъанды. Адамда не иги шартла бар эселе да,  , бары да анда бирикгендиле. Мен оюм этгенден, дунияда аз тюбеген бек фахмулу адамла  аллайла боладыла. Уллая, кёп затны сынай  баргъаным сайын, мен аны бютюнда бек ангылай, сюе барама… Ол бизни шуёхубузду, ниет къарындашыбыз, жол нёгерибиз, поэтлени устазы, жашауубузну къууанчы, байрамыды. Биз аны атын эмда китапларын фронтланы ичлери бла ётдюргенбиз. Къаллай кийим кийселе да, къаллай ат жюрютселе да,  адам къууанчланы душманлары бирдиле. Ма бюгюн да ол азапчыладан, Пушкинча адамланы  ёлтюрген мурдарладан туугъанла жукълап тургъан сабийлени атом ёлюм бла жаныгъанда, Пушкин бизни биргебизгеди. Ол жарыкъны бла къарангылыкъны, адамлыкъны бла огъурсузлукъну, маданиятны бла кийикликни, жашаугъа хурметликни бла анга къажаулукъну арасында уруш бара тургъан жердеди. Аны жарыкъ сёзю, сермешге чакъырыуча эшитиледи: «Кюн жашасын, къарангылыгъ а гунч болсун!»

Россейни улул поэтини жарыкъ чыгъармачылыгъы бийиклиги эм кёп тюрлюлюгю, магъаналылыгъы бла  энтта да кёп тёлюлени къууандырыр.

 

Булут

Озгъан жауунну, ой, ахыр булуту!
Кесинг айланаса кёкде буйрукъсуз.
Жерге уа атаса мудах ауана,
Жарсыйса, бараса кюнню аллына.
Кёп болмай алдынг да кёкню ууагъын,
Шибля, элия да анга чулгъанды.
Ачы кюкюреп, тамаша къычырдынг,
Жаудунг да, къургъакъ аулакъны къандырдынг.
Тамамды, ташай сен! Озгъанды заман.
Къургъакъ жер мылыды, озгъанды боран.
Аяз жел, сыйлай агъачны кёклюгюн,
Сюреди сени тынчайгъан кёкледен.

                             Бабаланы Ибрагим кёчюргенди.
 
ххх
Кечермисе манга гюняхымы:
Шеклик ууу жюрегиме сингнгенди?
Менисе, хау: да сора ахымы
Алып тургъанынг, жаным, айтчы, неди?
Умутчула, санга табыннганла
Жарыгъынгда жууунсала сюесе,
Ариу айта, тынчлыкъларын ала,
Бирде кюлсенг, бирде уа къаш тюесе.
Эсим – сенде, жарлы жаным – сени,
Сюйгеними билесе да, базаса,
Сан этмейсе, жаным бла озаса,
Эслемейсе, кюсемейсе мени.
Ташданды жюрегинг, кёз-къаш да бермей,
Тураса сен, кюйгеними да кёрмей.
Ачыу тийип, чыгъып кетсем да – бош:
Сен къоркъмайса: къалып къаласа хош.
Башха ариу манга кёзюн сюзсе да,
Къайгъырмайса, билдирмейсе бир жукъ.
Къарамынгда сезим чирчиги жокъ. –
Сабырса сен. Анга жаным тёзсе да,
Бир айт манга, къатыбызгъа келип,
Санга къарап, сёзюбюзню бёлюп,
Къаргъашымы салам бергени неди?
Кимингди ол?! Къарайма да – кюеди,
Экибизни бирге кёрсе?.. Алай
Дагъыда сен аны къонакъ аласа,
Жюрегиме болмаз жара саласа, –
Къалай жашайым сора, айт, къалай?!
…Сен билмейсе къалай сюйгеними,
Сен билмейсе къалай кюйгеними да.

              Табакъсойланы Мухтар кёчюргенди.

Кертиланы Сакинат.
Поделиться: