Заман жели отун ёчюлтген назмучу

Малкъар назмучу Теммоланы Къасботну жашы Хамит Огъары Басханда туугъанды. Не къыйын заман болса да, мал бла, жер бла кюрешген таулула мюлк жюрютгендиле. Атасы, анасы сабийлери билим алырларын сюйгендиле. Окъуулулукъну балаларыны, халкъыбызны  жашауунда не магъанасы болгъанын Бахсан ауузунда алгъадан билгендиле – тау бийле, алагъа келген къонакъла да кёплеге кёз ачдыргъандыла.

Аланы хайырларындан 1913 жылда Орусбийлада эки школ ачылгъанды. Ол байлагъа-бийлеге деп да болмагъанды. Ары элчиледен ким сюйсе да жюрюгенди.  Хамит да аладан биринде башланнган класслада окъугъанды. Билимни дуниясы аны эсин кесине буруп, жашчыкъ аны ажайып жолларын сюйгенди. Хунерли сабийни онюч жылында Нальчикге  келтирип, мында Ленин атлы окъуу шахарчыкъда устазла хазырлагъан техникумгъа салгъандыла.

Ол анда да, айырмалы окъуп, устазларындан ыразылыкъ алгъанды. Ызы бла устазлыкъны уллу дуниясына да жолла ызлагъанды.

«Устазлада уллу эди адамлыкъ»

Андан сора Хамит бир ауукъ заманны кеси элинде, артда Кашхатауну интернат школунда устаз болуп ишлегенди.

Кёп заман озгъандан сора, устазын эсгере, онбеш жылны ичинде Къабарты-Малкъарны жарыкъландырыу  министри болуп тургъан Чеченланы Шахангерий былай жазгъанды: «Аны бет сыфаты, тизгини бюгюн да кёз аллымдадыла, сабийлени эркелетип айтыучу сёзлери къулагъыма эшитилгенлей турадыла… Биз кюн сайын аны ана тилден бла литературадан дерслерине ашыгъып бара эдик школгъа… Сабийлеге мен аныча къайгъыргъан устазгъа тюбемегенме. Ол, классда тынгылы дерс бериу бла чекленип къалмай, хар сабийни юйюне барып, атасы, анасы бла сёлешип, окъургъа аны къаллай онгу болгъанын кёргенди. Жашау къолайлары къарыусузлагъа кийим алыргъа болушханды. Аллай болушлукъ къыралны школда устаз фондундан этилгенди. Хамит манга да бир жол ахчагъа эки ариу чурукъ алып бергени эсимдеди.

Ол заманда биз гитчеле эдик да, жашаугъа, устазны ишине тийишли магъана бералмагъанбыз. Алай артда, уллайгъан заманыбыздан сора, ангылагъанбыз – устазлада уллу эди адамлыкъ. Ол а къалай насып эди хар инсаннга да. Мен акъыл этгенден, ол насыпны жамауатха Хамитча адамла бергендиле…»

Жазыучулукъну тагылары

Хамит назмула жазып техникумда окъуй тургъанда башлагъанды.  Баям, элли адамланы ауур кюн бошалып, аны бла бирге бар жумушларын толтуруп,  юйге жыйылгъанда, аланы жубанчлары жыр, таурух, жомакъ айтыу болгъанды. Ол а жаш адамны фахмусун уятханы туурады.  Бютюнда юйюнден айырылып, студент болуп тургъанда, тансыкълыгъы жюрекге сыйынмай башлагъанда, ол сезимле кюч алгъандыла.

Хамит ол заманда Нальчикде ишлеген жаш жазыучула, журналистле бла танышып, алагъа кесини жазгъанларын кёргюзтгенди, аладан назмучулукъну  тасхаларына юйреннгенди. Тамата къалам къарындашлары таукеллик бергенден сора, аны къаламы бютюнда илхамлы болгъанды. Ол да, башха поэтлеча, биринчи назмуларында жангы жашауну, аны келтиргенлени махтагъанды. 

Ма ол жазаргъа тартыныуу аны 1934 жылда Железноводскда газет  ишчилени экиайлыкъ курсларына келтиргенди.  Ызы бла партия органла аны «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде жууаплы секретарь этгендиле. Хамит анда маданият бёлюмню таматасы да болуп тургъанды.

1936 жылда аны ишлерге Къабарты-Малкъарны китап басмасына ётдюргендиле. Назмулары газетледе, китаплада чыгъа башлагъан жашны 1934 жылда СССР-ни Жазыучуларыны союзуна алгъандыла. Ол тюрлю ышаныулукъ къанатландыргъан Хамит 30-чу жылланы башында жазыу, басма ишлеге тири къатыша башлагъанды.

Биринчи китапны татлылыгъы

Адабият чыгъармачылыкъгъа жолун Теммоланы Хамит, ол заманны башха жазыучуларыча,  кёчюрмеле бла башлагъанды. Ана тилибизге А. Пушкинни «Чыганлыла» деген поэмасын, М. Голодныйни «Партизан Железняк», П. Германны  «Ёргеден ёрге» деген жырларын кёчюргенди.  1933 жылда ол «Рамазанны жашау атламлары» деген хапарын жазгъанды. Аны баш жигити – жарлы малчы жаш жангы жашауну хайырындан колхоз председательге дери ёсгенин кёргюзтгенди ол анда.

Хамитни фахмусун белгилеген бир шартны сагъына кетерге керекди былайда  – ол, социализмни законларын назму бла ангылатыргъа сюйюп, назму бла «Хорлагъан социализмни закону» деген иги да уллу чыгъармасын жазгъанды. Къурала тургъан жаш адабиятда ол энчилик эсленмей къалмагъанды.

Шатык, ариу тилде, сюрмеленип, бири  бирине тап жарашып келген чакъырыу тизгинле кёплени эслерин бёлгендиле жаш адамны фахмусуна. Ол, «Хорлауланы жырлары» деген назму жыйымдыгъын хазырлап, аны 1935 жылда басмалагъанды.  Ол эки бёлюмден къуралгъанды: авторну кесини назмуларындан бла кёчюрмеледен. Хамитни биринчи китабын аны къалам къарындашлары, уруш къазауаты, сюргюн да бошалып, таулула ата журтларына къайтханда, 1959 жылда жангыдан чыгъаргъандыла.

Аны окъусанг, тынч айтылгъан, сыйдамланнган рифмалы, ажашмагъан гыллыулу назмуларындан авторну керти поэт болгъанын ангылайса.  Аланы темалары – элледе колхозла къурау, эл мюлкню кючлеу, къыралны сюйюу эм къоруулау, уруннганланы бирикдириу, уллу ишлеге бирден узалыу… – бюгюнден узакъ эселе да, алада азатлыкъны сюйген, жангы жашаугъа жол салгъан, зорлукъгъа, артыкълыкъгъа, бар аман ишлеге къажау сюелген таулуну таукел ауазы сакъланады.

Жигитлик, кишилик, жамауатха къайгъырыу, келир кюнню ариулугъуна, умутланы толурларына ийнаныу да барды алада.

Игилени жойгъан къара жыл

Таныгъанла эсгергеннге кёре, Теммоланы Хамит ариу къылыкълы,
адепли, чырайлы жаш болгъанды. «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде ишлегенинде, аны ишни къурауда усталыгъы, адамла бла келишиулюгю да туурагъа чыкъгъандыла. Жаш жазыучула, журналистле аны тёгерегине жыйылыргъа сюйгендиле. Ол жазыучулукъ ишде да кёпледен онглу эди.

Алай а, кеси заманыны ниетлерине толу ийнанып, пролетар назмучула башлагъан ыз бла баргъан Хамитни абындырыргъа сюйгенле табылгъандыла.

Тюз къара таныгъанлай, бир-бирле, жалгъан даула жазып, жарыкъландырыу ишде жетишимли болгъанларын чертирге ашыкъгъандыла. Аллай бирлени хатасындан Теммоланы Хамитни 1935 жылда, революциягъа къажау кюрешесе деп, тутуп, беш-алты ай тутуп, терслигин табалмай, алай жибергендиле.

Экинчи кере уа 1937 жылда жыйырма жетижыллыкъ Хамитни тюзюнлей кабинетинде, иш юсюнде тургъанлай, къагъытларын жыяргъа да къоймай, тутуп, алып кетгендиле. Аны, кёп бармай, ол кюнледе окъуна жойгъандыла.

Поэт жашлай кетгенди терслик кёп дуниядан. Назмулары бла бирге, аны эсгере: «Бизни къайсыбыздан да чамчы, жарыкъ адам эди ол. Огъурлу, халал адам»,– деучю тенглерини жарсыулары уа жашап турадыла.