Халкъыбызны айтхылыкъ уланлары

 

                                           Учхан чегемлини кесича ётгюр туудугъу

2017 жылда дунияда эм бийик таугъа – Эверестге - чыкъгъан Аккайланы Алимни жашы Азнауур  кёп болмагъанлай  Гималайлада Непал бла Къытайны чеклеринде орналгъан Лхоцзеге (8516 метр) ёрлегенди. Ол халкъла аралы даражалы къутхарыучуду, альпинизмден инструктор-методистди, 180-ден артыкъ къутхарыучу ишге къатышханды. Бизни оюмубузгъа кёре, белгили спортчу-альпинистни  уллу жетишимлери алыкъа алдадыла. Нек дегенде аны кючю-къарыуу, кишилиги, кеси кесине базыныулугъу да асламды.

Къуру жерде зат болмаз неда терек тамырына кёреди, дейдиле. Бу сёзлеге таяна, биз материалда окъуучулагъа Азнауурну уллу аппасыны атасы  Аккайланы Батырны юсюнден айтыргъа излейбиз. Игирек ангылашыныр ючюн а, юйюрню тукъум терегин эсгерейик: Азнауур – Алим – Исмайыл – Эсенбай – Батыр.

19-чу ёмюрню ортасында Батыр туу эмиликни  къолгъа юйретген сынаулу атлыгъа саналгъанды. Ол Уллу Къарачайда къуралгъан чаришлеге тири къатышханды. Аны юсюнден халкъ аламат жыр къурагъанды «Чилле Гоша – Чий Гоша». Аны бизде Отарланы Омар жырлагъанды.

«Чилле Гоша» бюгюнлюкде да къарачай-малкъар халкъны  кёлден чыгъармачылыгъыны эм иги юлгюлеринден бириди.  Аны сюжетини мурдорун Уллу Къарачайда19-чу ёмюрню ортасында болгъан ишле къурайдыла. Жыр Малкъарны бла Къарачайны битеу ауузларында белгили болгъанды. Аны тарыхы уа былайды.

Байчорланы бай юйюрлерини ариулугъу, чырайлыгъы бла айырмалы  жангыз къызлары Чилле Гоша келечилени бирине да ыразылыгъын бермей эди.  Кюнлени биринде уа ол, аны къарындашларыча, жигит да, ётгюр да уланнга эрге чыгъарыгъын билдиреди. Алай жаш  ол салгъан борчланы толтурургъа керек боллукъду: экижыллыкъ тайны белинде, ат кереклени салмагъанлай, Къобан сууну жюзюп ётюп, Къарт-Журт  ауулну  бир жанында  орналгъан таугъа чыгъаргъа, ызы бла, артха тюшюп, жангыдан ат юсюнде черекни бир талай кере жюзюп ётерге. Андан сора къыз анга барыргъа сёз береди.

Таурухлагъа кёре, эришиуге Малкъардан, Къарачайдан, Къабартыдан, ногъай ауулладан бий тукъумланы келечилери къатышхандыла. Оюнла ахырына жете тургъанда окъуна  хорлагъан улан чыкъмагъанды. Алай бек ахырында, белгили къарачайлы таурухчу Ёзденланы Абугалий билдирген хапаргъа кёре, сунмай тургъанлай  бир сейир атлы жетеди, аны ишлери, халы да жомакълы эдиле. Жыйылгъанла, аны кёргенлей, атына «учхан чегемли», дейдиле. Ол Чилле Гоша салгъан борчланы барысын да тийишли толтурады, алай, халкъны да сейирге къалдырып, къызны алыргъа унамай къояды.

Бизде жырны тогъуз тюрлюсю барды, анга кёре бу чыгъармада хапарлауну энчиликлерини юслеринден  айтыргъа жарайды. Быланы хар биринде да ал сёзю  тюрленмейди, анда биз чырайлы Чилле Гошаны харкюнлюк  ишлерине шагъат болабыз:

Чилле Гоша чий чилле эше эди,
Чилле Гоша чий дарийле тизе эди,
Он бармагъын чий чилле кесе эди.
Чилле Гоша къаллай жашны сюе эди?
Аягъыны тюбюнде тауукъ бала ары-бери ётеди.

Андан ары хапарлау жырланы хар тюрлюсюнде башхаракъды, алай баш магъаналары уа бир бирге жууукълай къаладыла:

Чилле Гоша къаллай жашха барлыкъ эди?
Чилле Гоша аллай жашха барлыкъ эди:
Къолуна да жибек аркъан алгъаннга,
Къабартыны жылкъысына баргъаннга,
Аркъан бла туу эмилик буугъаннга,
Ат къарындан жангыз айыл тартханнга,
Керек салмай, айланч ётмей чыкъгъаннга,
Артха айланып, кийик кибик келгеннге,
Ай, Къобан сууунда да ма чабакъ кибик жюзгеннге.

Хапарлауну башланыуунда окъуна шарт ангылашынады ёхтем къыз салгъан борчладан сора къаллай ишле башланырыкълары. Андан ары бир ненча жашау-турмуш болум кёргюзтюлюнеди. Чаришге хазырланыуну художестволу суратлау,  чыгъарманы бир-бир тюрлюлеринде уа хорлам къабарты атлагъа жетмезлиги да чертиледи эм д.а.к.:

Бийик басады къабарты атны аягъы,
Осал илинед тау этеклеге туягъы.

 

Малкъар (Черек аууздан)  атланы юсюнден а былай айтылады:
 

Эй, ашашлыла кеслерича малкъар атла,
Тау чатлада ала женгил болалмайла.

Алай эришиуде хорлам таулуладан (малкъарлы неда къарачайлы)  бирине жетериги уа алгъындан окъуна ишексизди. Аны бла байламлы контекстде тёрели юлгю айтылады:

Таулу кишини тау тыймаз,
Къабартыны ант тыймаз.  

Бу тизгинле ётгюр жаш адамла муратларына жетер ючюн, бир затдан да артха  турлукъ тюйюлдюле деген  магъананы тутадыла. Нек дегенде сейир эришиуге къатышханланы хар бири  ёз юйюрюню, элини, журтуну, андан сора да, сау жамауатыны бети болгъанды.

Андан ары кёп ат мурдар болгъан, адамла онла бла жарала алгъан чариш суратланады, алай Уллу Кюнлюм тауну белине дери окъуна бири да ёрлеялмайды. Ызы бла  чыгъарманы баш магъанасын ачыкълау башланады. Ол кесекде хорлам билмей тургъанлай чыкъгъан атлыгъа жетгени белгили болады. Аны кеси кесин жюрютюую, ётгюрлюгю, жигитлиги, атыны женгиллиги  бир структура контекстде берилип, лирика поэтиканы чеклеринден чыгъып, бу сыфатны эпикалыгъа жууукъ этедиле.

Оюнла бошаладыла деген  заманда,
Ай, алайлай бир атлы чыкъды тыйдырмай,
Бир белауаз, атыны бели да жаз болмай.
Бир, секирип, Къобан сууну тюз ортасына кирди,
Суху баргъан тау сууундан бир ненча кере ётдю,
Ойматладан секиргени ушаед нарт атларына,
Къобан суудан ётгени – тауда ёсген къапланнга,
Тёш юсюнде да ма жугъутурча баргъанлай,
Сыртдан-сыртха къара къушча учханлай,
Тик тёшлеге да ол бёрюча ёрлеед,
Тик энишге да ючлю буулай энеед.
Адам кёрмеген сейир оюнла кёргюзтдю,
Къобан сууунда да ала чабагъынлай жюздю.
Артха айланып, биягъы таугъа минеед,
Миннгенича да, ызына терк энеед,
Бир кесекге кёзден кери кетеед,
Сюлесинча, къолдан къолгъа ётеед.
«Учхан чегемли» деп айтхан элле атына,
Сейир этип аны юсюнде халына.

Жырны ахыры Чилле Гошагъа, айтханыбызча, мудахлыды: учхан чегемли  аны эрге алыргъа сюймегенин билдиреди да, жыйыны бла Уллу Къарачайны тийресинден, бий тукъумдан къызны да жеринде-журтунда  къоюп, артха атланады. Ол алай Гоша салгъан борчланы толтурабыз деп кёп ат, адам жоюлгъанлары, жаралы болгъанлары ючюн этгенди. Жаш аны керексиз ёхтемлилигин жаратмагъанды.

Гошаны уа алмады, элине къурулай келди,

Къартла аллына барып: «Сёзюмю тутдум!» - деди.

Бу жаны бла хапарлы адамланы айтханларына кёре, текстде аты сагъынылмагъанлыкъгъа, «учхан чегемли» Аккайланы Батыр болгъаны ишексизди. Аны намыслылыгъыны,  ётгюрлюгюню, жигитлигини юсюнден халкъда кёп таурух жюрюгенди. Азнауур, аны махтаулу туудугъу, 21-чи ёмюрню жангы болумларында Кавказдан узакъда хурметли уллу аппасыны жигитлигин кесича къатлагъанды.                                      

Малкъондуланы Хамит, филология илмуланы доктору, КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу. 2018 жыл.
Поделиться: