Сейир болумла – къатыбызда

Бу сейир хапарланы автору бизни окъуучубуз Улбашланы Саниятды. Аны жазгъанлары халкъ ауузунда жюрютюлген хапарладан къуралгъанлары бла сейирдиле. Жашауда биз ангыламагъан, жашырын, орусча айтханда, сакральный, болумла тюбей-тюбей туруучуларын ата-бабаларыбыз да айта тургъандыла. Бюгюнлюкледе да тюбейдиле аллай затла.

Буруннгулу къыз

Озгьан ёмюрледе Басхан сууну боюнунда бир бийик къала болгьанды. Ол къалада хан къыз (хангоша) жашагьанды. Аны аты Балкъыз эди.

Айтыугъа кёре, Балкъыз сейирлик ариу болгъанды: акъбет, узункирпик, субайсан, эшмелери жерге жете, жумушакъ халлы, сабийге, къартха да намыс берген.

Аны къыралында тиширыула къол иш бла кюрешгендиле: омакъ кюйюзле согъуп, кийизле, чепкенле, жамычыла, башлыкъла, андан сора да бек кёп тюрлю затла этип болгьандыла. Узакъладан Дарий (Дарьял) жол бла саудюгерчиле келип, аланы этген затларын алып тургъандыла.

Эр кишиле мал тутуп, жер сюрюп, алтындан бла кюмюшден сейир¬лик омакъ жюзюкле, билезикле, тюймеле, бел баула этип болгьандыла. Ала аскер сауутла да этгендиле.

Алай Балкъызны ариулугъуна, байлыгьына да кёп ханны кёзю къарагьанды, анга келечиле ийгенди. Балкъызны кёзю къарагъан жашы бар эди да, ол ханла сюйген жууапны бералмагьанды. Аны ахыры не бла бошаллыгъын иги билген Балкъыз, халкъын къыргъындан сакълар ючюн, къысха жууукъларын, къулларын-къарауашларын, кеси ышаннган аскерчилерин да алып, кече белинде белгисиз жары кетип къалгъанды.

Бу таурухну билгенле Балкъыз къайры кетген болур эди деп, бюгюн да хайрандыла. Ол кетгенден сора ол элге Къызбурун деп аталгьанды. Къыз бурун, къызны буруну деген магьанада угъай, бурун къыз, буруннгу къыз деген магъанада айтылады.

Мен бу хапарны анамдан эшитгенме. Ким биледи, бу хапарны толу билген адам бар эсе да, ол аны айтса, бек иги боллукъ эди.

Алимлеге элбер

Къытайда (Чинде) буруннгу къабырла табылгьандылл Аланы биринде, тоннга чулгъанып, тюрленмей сакъланнган тиширыу ёлюк кёргенлеринде, алимле бек сейир этгендиле. Анча ёмюрден бери къашларына жетген узун кирпиклери, бетини ариулугъу да сакъланнганды. Юс кийими да. Эр киши къабырны баш жанында уа къама чанчылып болгъанды.

«Была Кавказда жашагъан тюрк халкъладан болгьандыла», - деп айтадыла алимле. «Ол заманлада чинлиле будай деп танымагъандыла, бу келген халкъ а будай ёсдюргенди, къой тутханды, жюн ишлегенди", - деп билдиредиле чин алимле.

Сагъыш этеме да: «Ярабий, ол къабырла Малкъардан кетген хан тиширыу Балкъыз бла аны адамларыны къабырлары уа болурламы?» - деген акъыл келеди. Бизни тарыхчыларыбыз бу затны юсюнден толу хапар билселе, бек иги боллукъ эди.

Жин къыз

Бурун заманлада бир тау элде бир уллу юйюр жашагьанды. Аланы маллары кёп болгъанды. Атлары да бар эди.

Бир жол эрттенликде юй таматасы малгьа бичен салып, атла тургьан халжаргъа киргенди. Кирсе, атлары мюйюшге къысылып, бирини уа тылпыуу бара. Киши сейир этгенди, атын ол халда кёрюп.

«Бу не сейир-аламатды? Тейри, бир марамай къоймам», - деп, жа- шырын марап башлагъанды. Кече арасында халжаргъа чиммакъ акъ кийимли бир сейирлик ариу къыз киргенди. Ол, секирип атха миннгенди да, эр киши эс жыйгъынчы  алайдан думп болгъанды. Бир ауукъдан, атны да кёмюк этдирип, артха къайтханды да, жин къыз шош кетип къалгъанды.

Ол эркиши кёргенин ныгьыш къартлагъа айтханды. Къартладан бири: «Сен ол къызны чачындан тюк алмасанг, ол сени тынчайтмаз», - дегенди.

Экинчи кече къыз атны терлетип келип, аны башын сылай тургъанлай, киши къызны узун чачындан сермеп тутханды. Сора бир тюгюн юзюп, аны жин къыз тапмазча букъдургъанды. Ёшюнюне уа ийне чанчханды.

Къыз былагьа жумушчу болуп кёп тургьанды: «Да энди ол бизге юйюрсюннгенди, къызыбыз кибик болгъанды», - деп, анга ышанып башлагъандыла.

Кюнлени биринде аланы тойгъа чакъыргъандыдла. Жин къыз, не кюрешселе да, жуууннган этерикме деп, барыргъа унамагъанды. Къызны кесинлей къоймайыкъ деп, алты-жетижыллыкъ къызчыкъны аны бла къоюп кетгендиле. Жин къыз къызчыкъгъа ариу айта кетип, чачы къайда букъдурулгъанын билгенди. Чачын тапханлай, ёшюнюнде ийнени къызчыкъгъа чыгъартханды. Сора, аны къайнай тургъан къазаннга атып, алайдан къачып кетгенди.

Тегенеклиден келе

Мен бир кече Тегенеклиде жашагъан анамдан бла ьыннамдан Элбрусха келе, жол бла барыргъа узакъсынып, юйге агъач ичи бла келе эдим. Бир кесек баргъанымлай, жюрегим сууукъсурап башлайды. Къоркъуу этип, ызыма къарасам, бийиклиги эки метр бла жарым чакълы къарелди кёреме. Ол адам санлы эди, кёзлери уа бёрю кёзлеча жана. Мен тохтап, ызыма къарасам, ол терек артына бугъа эди. Мен агъачдан чыкъгъынчы, ол ызымдан келип турду.

Кече кёргеними тенглериме айтханымда, ала манга кюлюп къойдула. Биз ёчешдик. Бир кече тенглерим бла аппаладан, сыйланнган да этип, агъач ичи бла келе тургъанлай, манга кюлген жашладан бири ол къарелдини эслейди.  Биз агъачдан чыкъгъынчы келип тургъан эди ол ызыбыздан.

Андан бери тенглерим да, кесим да кече алайтын жюрюмейбиз.( Бу хапарны манга ол жаш кеси айтханды.)

Алтын къыпты

Мындан алдалада Элбрус элинде жарсыулу иш болгьан эди. Къуру ачыулу иш болуп къалмай, адам ангыламаз, хыйсапламаз иш.

Бир юйюрде жаш къызчыкъ ёлген эди. Иш а былай болгъанды. Къайдан эсе да ол къыз юйге бир сейир жазыулу китапла келтирип башлайды. Ала бу дунияда биз билген халкъланы жазыуларына ушагъан жазыула тюйюл эдиле. Жашыртын аланы окъуп кюреше эди ол.

Сори юйден, кесин эслетмей, чыгъып кете эди да, башха китапла алып келе эди. Биргесине да барыргьа къоймай эди ол къыз. Жукъ сорсала: «Марамагъыз, жарамайды да, айтырыкъ тюйюлме кимле болгъанларын», - деп къоя эди. Бир жол а: «Быланы былай къыйнап турмайым», - деп, китапланы къайтарып, аланы орунуна алтын къыпты алып келип букъдурады. Юйдегилери, аны кёрюп: «Бусагьатдан кимден алып келдинг эсенг да, къурут муну юйден!» - деп, къазауат этедиле. Къыз къыптыны къайтарыргьа кетеди, эрттенликде уа аны ёлюп табадыла.

Хауаны хапары

Баш ием Нальчикде таксист болуп ишлей эди. Мен а Элбрусда сабийле бла тура эдим.

Бир кюн ол, бир сылтаусуз ишден чыгъып: «Мен къой кютерге барама», - деп тохтады. Мен не къазауат этдим эсе да: «Угъай, ала манга иш алай болмай жарарыкъ тюйюлдю дегендиле», - деп къойду. «Кимледиле, ол сен ала дегенинг?» - деп сордум. «Кимле болгьанларын айтыргьа жарамайды, сорургъа да жарамайды», - деди ол.

Алай бла бир ауукъ заманны ол иели къойланы кютюп турду. Бир кюн а юйге къайтмай къалды. Жюрегим бек чанчды. Къазауат этип, къоншулагъа, жууукълагъа билдирдим. Эр кишиле, излей барып, аны тапханларында, ол, харип, сюелгенича, терекге таянып, неден эсе да алыннганча, кёзлери ачылгъанлай, ёлюп тура эди. Не жарасы жокъ эди, не къаралгъан жери.

Аны бла къалмады. Кече тауушла эшитип башладым. Эшикге чыгъып къарасам а, жан да жокъ. Кимле эсе да жукъларгьа къоймай эдиле мени. «Бу юйден къуруп кет! Кетмесенг да, бек жарсырса!» - дей эдиле мен таныгьан, ёлюп кетген адамланы ауазлары.

Амалсыздан эгечим Яникой элни эфендилерине элтип, аягъы юсюме салгъан эди. Ала жарадыла ансы, манга да бир палах этерик эдиле. Андан бери, ёзен эллени бирине кёчюп, Аллаха шукур, тынчайып жашайма. (Мен бу хапарны Хауаны кесинден эшитгенме).