Жашауну айланч жоллары

Мен сабийлигим киши журтлада озгъан адамланы бириме. Кесимчала сынагъан къыйынлыкъланы чекгенме. Аланы юслеринден хапарлагъа терен сингип, зорлукъ тюзлюкню таргъа тыйып тургъан жыллагъа къайтарыргъа излемейме. Алай а  хаман да эсимде тургъан эки затны юсюнден айтайым деп жазама. Бири эшитгенимди, бири да кесим сынагъанды. Аланы экиси да атам Аппайланы Сюлеменни жашы Мухаммат бла байламлыдыла.

Ол Кёнделен элде туууп ёсгенди. Башха малкъарлылача, быланы юйдегини да 1944 жыл алтотур (март) айны сегизинде  сюйген журтларындан къыстайдыла. Андан талай айны алгъа аталары Сюлемен ауушады.
Юйде  юч жаш бла беш къыз боладыла. Ол кезиуге бир къыз эрге чыгъады, бир жашлары Ахмат да юйленип, юч айдан аны аскерге аладыла. 1942 жыл Ростов областда къанлы сермешледе Мартыновка элни къатында, атлы аскер бёлекни тизиминде, фашистлени танкаларына къаршчы чыгъып, жигитча ёлгенин «къара къагъыт» ийип билдиредиле. Сауланы, Къыргъызстанны Ош областыны Тотия деген элине элтип атадыла. Юйсюз-кюнсюз болгъанладан кёпле кьырыладыла, Аллах жазыкъсынып, бу юйюрден къоранч болмайды.

Хар не да къыт, миллет ачлыкъ сынап жашагъан ал жылланы биринде,  къыргъыз киши, уллу айыуну, итни жюрютгенча, боюнунда бегиген жибинден тутуп, бизникиле тургъан къыргъыз элге келип, аны арасында тохтайды. Гитче, уллу да жыйылады.  Бары да сейир болуп къарайдыла. Ол киши, иги алгъаракъда таулагъа уугъа айлана баргъан тенги, билмей ана айыуну узакъдан атып ёлтюргенин, амалсыздан балаларын  алып келгенин, юйдегиле «къорат» деп тохтагъанларын билдирип, «саннга саугъам болсун», деп бергенин айтады. «Талай жылны узагъына бек жан аурутуп, къарап ёсдюрдюм. Арбазда кишиге чапмагъан итим бла айланады.

Сабийле бачхада юсюне минип да жюрюйдюле. Тутушургъа да юйретгенме. Энди эллеге айланабыз. Кеслерине базгъан жашла тутушадыла. Алыкъын муну жыкъгъан болмагъанды. Тырнакъларын кесгенме, ауузун да ачалмазча, ийленнген тууар терини къайышындан этилген сеткача ма бу затны башына кийдирип  бегитеме. Алайсыз да тынч затды, болсада сакълыкъгъа деп, не кюрешсе да, тырнаялмазча, къабалмазчса этгенме. Кесине базгъан эр киши бар эсе, чыгъып тутушургъа эркинди», - деп сёзюн бошап, тутушхан жыгъылса, бир кесек ачха берлигин, жыкъса уа ол гёжефге андан да артыкъ ачха тёлеригин чертеди.

Кючлерин сынап кёрюрге излеген къыргъыз, къарачай жашла да чыгъадыла. Барын да айыу жыгъып барады. Ала да аны иесине айтханыча бир ачха тёлейдиле, жанларында жукълары болмагъанлагъа, алайда сейирге къарагъанла жыйып, узатадыла. Малкъарлыладан ким болса да хорласа, бизге сый эди деп, умут этип тургъанла салпыланадыла. Сора: «Сен да бир чыкъ»,- деп, мени атам Мухамматха къадаладыла. Ол жангы жетген жаш, сау битген, бек къарыулу, алай а бир амалсыз жерде тутушханы болмаса, жер-жерге кесин урмагъан, «къой ауузундан чёп юзмеген» дерча тынч адам. Акъылбалыкъ болгъан заманындан да атланы бек сюйгенди, алагъа айтханын этдире да билгенди. Ол кезиуде уа башха элде ат заводда ишлегенди. Бу мюлкню таматалары бла бирге оноугъа къошулгъанды, алай а баш жумушу эмилик атланы юйретиу болгъанды. Къоймагъанларында чыгъып, айыуну жыгъады. «Сен бир тюрлюле этдинг, алай жарамайды, энта тутуш», - деп тохтайды жаныуарны иеси. Хорлана юйренмеген айыу кеси да ачыулана тебрегени билинеди. «Къоярменг», деген тауушла да чыгъадыла, алай болса да тутуш башланады.

Айыу ачыуланып хырылдайды. Мухаммат энтта жыгъарын ангылап, аны иеси: «Ачыудан жюреги жарылып къаллыкъды, къой. Мен да уллу юйдегими былай этип кечиндиреме. Эки къат ачха берейим»,- деп, тутушну тохтатады, айтханыча,  ачха да береди. «Аны да къытлыкъда жашагъан юйдегилени сабийлерине алайда юлешген эди, биз да жыйылып, къурманлыкъ этген эдик»,- деп хапар айта эдиле къарап тургъан адамла, биз бери къайтып, мен да аны жылына жетип, окъуй, ишлей айланнган заманымда. «Андан сора ол эшитир жерде, алгъынча, бизникилеге хыны этген, кемситген тохтагъан эди», - деп да къошуучау эдиле.

Мени анам Байзулланы Таужаннга юйленеди. Ол баш иеси къазауатда ёлюп, эки къызчыгъы бла Къазахстаннга тюшюп, ала да къыйынлыкълада ёлюп, къачып келгенни орунунда, биз жашагъан жерге жыйылады. Атамы эгечи аны мындан окъуна  таныгъан болады. «Аламат тиширыуду, кёп къыйынлыкъ сынады, Аллахдан сууаплыкъ, адамладан да бюсюреу табарса, мынга юйлен»,- деп алдырады. Кёп турмай Благовещенск элге кёчеди. 1947 жыл, биринчи балалары болуп, мен тууама. Бир-бири ызындан дагъыда эки сабий дуния жарыгъын кёредиле.

Манга 4-5 жыл болгъан кезиу эди. «Сабий кёргенин унутмайды» дегенлей, эсимдеди кесим тенглиле, таматаракъла да орамда ойнай тургъанлай, къайсы эсе да: «Ол сейир итге къарайыкъ», - дегени. Ит а, къоншу юйлени бирини арбазында, сынжыргъа тагъылып туруучу эди. Къолан маталлы, ол орам бла биреу ётсе, сынжырын талап, алынып къалгъаны ючюн санай эдик сейирге. Арбазны, бахчаны жол таба жанында, бийиклиги да бир метрден ёргерек  болур эди, буруу ишленип. Аны тешиклеринден къарап, «ачыуландырып» кетиучю эдик. Менден уллуракъ, бийик сюекли жашчыкъла, бурууну башы бла да къарай эдиле.

Бардыкъ. Кюз сууукъла келген заман, барыбыз да къалын кийинипбиз. Кёбюбюзню къулакълы бёркчюклерибиз, манга алай этип жюрю деген эдиле да, къулакъларыны къыйырларында баучукъланы да тамакъ тюбюмде къысып, бегитген эдим. Бу жол итге жетгинчи, арбаздан бир жанында уллу кёгет терекледе аламат алмалагъа, кертмелеге кёзюбюз илинди. Эшта, къышхы кёгетле болуп, жыяргъа ашыкъмай тура болур эдиле. «Эшиклеге кирит салынып турады, юйде киши жокъду, буруудан къалай тюшейик, ансы?..» - деди уллуракъ жашчыкъланы бири. Алай сёлеше келдиле да, манга: «Сен женгилчиксе, кётюрюп бурууну башы бла иейик. Тюбюне тюшгенледен жыи да чыкъ, - дедиле. Итден къоркъгъанымы айтханымда: - Сынжырдан ычхынырыкъ тюйюлдю, кесинг да берлакъда жыярыкъса», - дедиле.

Бурууну башы бла тюшюрдюле. Алай кёргенлей, ит къутуруп къалды. Мен къоркъуп анга да къарай, кёгетлени нёгерлериме ата башладым. «Сынжырдан ычхыналмай ёрге секире келип, къаллайла эсе да, бошланды. Буруу таба къачдым. Нёгерлерим ары алгъынча жетип, тюпге урду. Сабийлени къычырыкъларына къоншуладан талай адам чыкъды. Тышындан таууш этген болмаса, буруудан тюшерге базмадыла. Мен да бауурумдан жатып, жиляп, хахайдан ала, къолларым бла бетими жабаргъа кюреше, ол да хырылдап, кийимлерими сагаллайды. Эшта, тончугъуму жыртхан болур эди, тырнакълары сыдыра башладыла. Сора юсюмден тюшгенча сезип, кёзюмю къыйыры бла къарагъанымда, бир уллу адамгъа мыллык атханын эследим.

Ол а атам кёре эдим. Аллахны жазыкъсыныр кёзиую болуп, къычырыкъны-хахайны эшитип, алайгъа жетип, ит талай тургъан сабий ким болгъанын да билмегенлей, ол келгени бла бурууну башы бла секиреди. Жерде тапханы бла буруудан жыртып алгъанын артда кеси да айталмай эди, насыпха къазыкъча бир зат къолуна тюшеди. Ит къатына жетгенлей, аны ауузуна тыгъып, ёрге кётюрюп къойду. Мен къопханымда да, алай тутуп тура эди. Ёлгенинде атды жерге. Аны къайгъылы болгъаны бла мени энди таныды. Чыкъмагъан жаным ичимде, жиляй тургъанлай, жетип къоюнуна алды. Юйню иеси келип къабакъ эшикни ачхан болур эди, тышында тургъан сабий, уллу да, бери къуюлуп, арбаз адамдан толду.

Атам алагъа да хыны этип, мени да  къысып, элни арасы сюремге чапды. Алайгъа ауругъанланы-затны элтиучю эдиле. Бусагъатдача айтсам, фельдшер пунктча бир зат эди. Акъ халаты бла бир къарт киши тешиндирип, жер -жериме нелени эсе да жагъып ачытды, укол да этди. Ол къалын кийимлерим сакълагъаны бла, къабып уллу зарауатлыкъ салалгъан болмаз эди. Къабыргъаларымда тырнакъ ызларыны таплары уа энтте  да турадыла.

Ата журтубузгъа къайтхан сагъатыбызда  жети сабий бар эдик. Мында да къошулдула. Атамы элибизде колхозну къысыр тууар фермасына тамата этген эдиле. Анда кёп ишледи. 1984  жыл  жюреги тохтап къалды. Ары дери, андан сора да ауушханла болуп, уллу юйдегибиз седиреди. Бусагъатда жашладан мен, юч эгечим сау-эсенбиз. Атамы туудукълары бла аладан туугъанла отуздан артыкъ боладыла. Уллайгъан къауумну асламысы бийик  билим алгъанды, студентлерибиз да бардыла, ууакъла да садиклеге, школлагъа жюрюйдюле, жокъду хатабыз. Дунияда ырахатлыкъ болсун, миллетле арасында шошлукъ бегий барсын, эндиги тёлюле биз сынагъан къыйынлыкъланы сынамасынла деп  Аллахдан тилек тилей жашайбыз.