«Табийгъат да, жарсыулу кезиуню эсине тюшюрюп, кесича ачыулана эди»

Эндреуюк айны биринчи кюнюнде Огъары Малкъарны жамауаты, межгитге жыйылып, Саутуда урушну кезиуюнде, хаталары-хылилери болмай къырылгъан эллилерин эсгередиле.

Быйыл да алай болду. Ол кюн, кече ортасындан танг аласына дери сакъ жауун жаугъанлай турду.  Андан сора уллу жел келди. Тереклени башларын жерге окъуна жетдире эди. Табийгъат да, кёп жыл мындан алгъа бу тийреледе болгъан жарсыулу ишлени эсине тюшюрюп, кесича ачыулана эди.

Асхут заманнга жауун, жел да бираз шошайдыла. Алай къара-боз булутла кетип къалмадыла. Ол тийреге ауаналарын жайып, мудахлыкъ бергенлей турдула. Бек алгъа алайгъа Черек районну администрациясыны ишлерини управлениясыны таматасы Байсыланы Харун къауум нёгери бла келдиле. Ала межгит аллын тазаладыла, мал союп, къазан асдыла. Бираздан Терузланы Хадижат, Ксаналаны Мадина, Жабелланы Фатимат келдиле. Ала межгитни аш отоуунда хычинле биширедиле, келгенлени сыйларгъа хазырланадыла.
Кюн ортагъа жууукъ межгит аллы майданнга машинала келе башладыла. Аладан адамла тюшедиле. Ала бир бирлерине салам берип, межгитни бери аллында къара мермер ташлагъа барып, аланы юслеринде жазыуланы къоллары бла сылайдыла.

Эсигизге салайыкъ, 1942 жылда, ноябрь айны аягъында, аскерле кирип, Огъары Малкъарда Сауту бла Глашлары эллеринде адамланы къырып кетген эдиле. Энди уа аланы туудукълары, тукъум адамлары, Огъары Малкъарлыла бери келип, аланы эсгередиле.

Мермер ташлада жазылгъаннга кёре, эки элден да 457 адам къырылгъанды. Эллери чачылгъандыла, оюлгъандыла. Ол кюйсюзлюк иш, халкъны эсинде къалыр ючюн, аны кёзлери бла кёргенлени эсгериулерине кёре, «Шагъатлыкъ этеме» деген китап жазылгъан эди. Аны окъугъанны кёлю толмай къалмаз. 

Андан сора да, терс оноуну хатасындан этилген иш унутулмаз ючюн, Байсыланы Харун, Черек районну  администрациясыны алгъыннгы башчысы Темиржанланы Махти бла оноулашып,  Саутуну тёгерегин бегитдиргенди, ары мал кирмезча этгенди. Оюлгъан хуналарын жангыдан къалатханды, аллайлары болмагъан жерлеге темир буруула орнатдыргъанды.

Былайда бир затха эс бурайыкъ: уллу иш башланса, оноучула кёп боладыла. Харун а, ишни къолгъа алып, аны  бардыргъан этгенди. Изеу жыйып, хуна къалатханды, межгитни тёгерегин тапландыргъанды, машинала салыргъа майдан ишлетгенди. Бир баргъанымда, тукъум къарындашлары бла хуна къалай тура эди. Къурау хунери болгъан адамды Харун. 

Темиржанланы Махти: «Харун болмаса, Сауту бла байламлы ишле башланнган да этерик тюйюл эдиле. Жыл сайын биринчи декабрьде бери келип, ёлгенлерибизни эсгериу тёреге айланнганы да Харунну хайырынданды. Ма бюгюн да  адамланы бери жыйып, зикир этдиреди.  Аллах ыразы болсун анга»,- дегенди.
 

Махти  дагъыда бир адамны юсюнден айтыргъа сюйгенди. Ол Темуккуланы Борисди. КъМР-ни Ич ишле министерствосуну архивинде кёп ишлеп, зарауатлыкъ кюнледе Глашлада, Саутуда къырылгъан адамланы атларын жыйышдыргъанды. «Сау болсун, ол да бек уллу иш этгенди», - деп къошханды Темиржан улу.

Махтини кесини да кёп къыйыны барды. Республиканы башчыларына тюбеп, этиллик ишлеге эркинлик алып тургъанды. Ол жумушла  терк тамамланырларына себеплик этгенди.

Саутуда аскерлени къолларындан къырылгъанланы атлары жазылгъан мермер ташланы орнатханда, Глашланы тукъум да тилеп, кеслерини эллеринде ёлгенлени атлары жазылгъан ташланы аланы жанларында салдыргъандыла.

Ол кюн ары келгенлени араларында бар эдиле Глашланы тукъумдан къауум адам. Ол санда Черек районну администрациясыны башчысыны орунбасарыны къуллугъун болжаллы халда толтургъан Глашланы Артур.

Былайда  район администрацияны оноучулары бу ишге хар заманда уллу эс бургъанларын да белгилерге тийишлиди. Къолларындан келгенича ахча бла, башха зат бла да  болушханлай  турадыла. Артурдан сора да, Улбашланы Сахадин да келген эди. Ол да районну администрациясыны башчысыны заместителини къуллугъун болжаллы халда толтурады.

Аладан сора да, КъМР-ни Дин управлениясыны председателини орунбасары Мисирланы Хызыр. Огъары Малкъарны администрациясыны жангы башчысы Чаналаны Мусса, Огъары Малкъарны ветеранларыны советини таматасы Эндрейланы Махау эм кёп башхала болгъандыла.

Жыл сайын адамлагъа билдирип, бери кёплени чакъыргъандыла.  Быйыл а, жангы аурууну хатасындан, кишиге билдирген да этмегендиле. Алай болгъанлыкъгъа, бек кёп адам келген эди. Ала бир бирлерин тансыкъладыла. Хатасыз ёлгенлени эсгерип, жарсыдыла. Мисир улу намаз къылдырды, зикир этдирди.

Харун а бизни бла ушагъында баылай деди: «Межгитни аллында майданнга бери келген адамла сыйынмай эдиле. Аны ючюн былайдан жер къошханбыз. Тюзетип зыгъыр къуйгъанбыз. Ёрге жанына хуна ишлегенбиз. Аны башына уа темир буруу орнатханбыз. Хунагъа он уллу таш да салгъанбыз. Аланы хар биринде, мында къырылгъан тукъумланы атларын жазарыкъбыз. Ол тукъумла уа быладыла: Байсылары, Мисирлары, Темиржанлары, Гумалары, Тауболатлары, Сарбашлары, Глашлары, Къарчалары, Эндрейлары».

Кертиси бла да, бу кюнледе Сарбашладан къауум адам, келип, тукъум атлары жазылгъан мермер ташны аладан бирине орнатып кетгендиле. Жууукъ заманда бирси тукъумла да алай этерикдиле, дегендиле аланы таматалары.

Не ишде да къураучу, анга болушханла да боладыла. Халкъны эсинде къалырча этилген ишлени къурап, бардырып тургъан Байсыланы Харуннга элден, тышындан да кёпле болушадыла. Ол санда Гумаланы Рамазан, Байсыланы Алим, Тауболатланы Мухаммат, Сарбашланы Кемал, Мисирланы Ислам эм башхала.
Этген ишлерин Аллах сууапха жазсын. Малкъар халкъ а  зарауатлыкъны бир заманда сынамасын.

Османланы Хыйса.
Поделиться: