Реабилитация къагъыт

Эки огъурлу къарт Тюменланы Хадис бла Бёзюланы Токалай – экиси да Бабугент элде жашагъандыла. Къудуретни ахшылыгъындан, ала узакъ ёмюр да сюргендиле.

Алгъа Хадисни юсюнден айтсакъ, ол уллу юйюр ёсдюргенди. Кёп жылланы Черек районну администрациясыны башчысы болуп тургъан Тюменланы Мурадинни атасыды. Аны юйдегиси уа Къазийланы къызлары Сакинат эди.

Алай эсе да, бизге, ол тийреде ойнагъан сабийлеге, аны аты Аннялай къалгъанды. Не заманда да ариу айта, алгъыш этгенлей турур эди. Хуржунундан бир конфет чыгъарып берсе уа, дуния насыбы бизге келген сунуп, не жумушун да этерге чабар эдик.

Хадисни аппама келип айтыучу хапарлары эсимдедиле. Жаш заманында тойлагъа къалай барыучусуну, къалай тепсеучюсюню, къызлагъа да лакъырда этиучюсюню юсюнден да.Токалай а мени аппамды. Ол бир сейирлик зат этип атын айтдырмагъан эсе да, жамауатдан бирича жашагъанды. Халкъны жарсыууна – жарсый, къууанчына уа къууана келгенди.

Аппабыз урушха къатышмагъанды. Саулугъу осал болгъаны ючюн аны аскерге алмагъандыла. Алай эсе да, мен аны жашауун жигитликге тенг этеме.  Нек? Ол жалгъан дау бла тутулуп, 58-чи статья бла Сибирьге ашырылгъанладан бириди. Сегиз жылны Нижний Тагилде туруп, андан сау-саламат къайталгъанды.

Бизге, сабийлеге, кёп айтыучу эди ол хапар. Камерада ачдан, жаланнгачдан къыйналгъанын да. Тютюнчюле амалсыздан не этерге билмей, биреу ичген тютюн къыйырчыкъны жерден алып, аны букъулатыргъа кюрешгенлерине дери да. Кёп ыспассызлыкъны сынагъанды, алай жерден бир зат алыргъа уа къачан да узалмагъанды. 

Ол Нижний Тагилге 1942 жылда ашырылгъанды деп билеме. Аскерчиле алгъыннгы Сауту элни къыргъанларын да кеси кёзю бла кёргенди. Юйдегиси Мисирладан эди. Айшатны атасы Тетаны арбазында къырылгъан жууукъларын къолу бла асырагъанды. Аны (Тетаны) юсюнде тырнакъ тенгли бир жарасы болмагъанын, солдатла хатасыз адамланы юслерине ушкок бургъанларында, аны жюреги жарылып къалгъанына дери да айтыучу эди бизге. Аманлыкъчыла 4-5-жыллыкъ Мисирланы Абусаламны да – Айшатны къарындашындан туугъанчыкъны – ёлтюрюп кетгенлерин да.

Токалай нёгери бла бирге къошдан энишге элге тигелей келгенинде тутулгъанды. Къойчу таягъындан сора къолунда жугъу болмагъанды. Быланы сюрюп баргъанларын кёргенинде, бир тиширыу, чыгъарып: «Бу гыржынны бла бишлакъны мени къарындашыма иш тюбесегиз, анга бир берирсиз», - деп тилеген эди.

Къайдан кёрлюк эдиле ала аны?! Заман аллай эди – кимни къайда болса жойгъан. Аппа уа ёлюп кетгинчи да ол гыржын бла бишлакъны берген тиширыугъа алгъыш этгенлей тургъанды.

Алай бла аны Нижний Тагилге ашырадыла. Аны эки сабийчиги – къызы бла жашы къалгъан эдиле. Кёп да бармай, 1944 жылны сегизинчи марты да жетеди. Халкъны зор бла кёчюрген кюн къарт анабыз жукъ билмей, жамауатдан айырылып къалыргъа да аздан къалгъанды. Насыпха, бир жууукъ адамында хапчуклары бар эди да, эшиклени тюйюп, ол билдирген эди халкъгъа келген палахны.

Ол къатышлыкъда Айшат тутмакъдагъы баш иесини адреси – къагъыты къайгъылы да болмагъанды. Дин иеси адам эди да, Къуранны алып, къызчыгъыны къоюнуна уллу жаулукъ бла къаты къысханды. Насыпха, Токалай юйге жазгъан письмоладан бири аны ичинде къалып, Къазахстаннга алай баргъанды. Аны хайырындан юйюр бир бирге къагъыт жазып, уллу анабыз посылка жиберип турургъа  онг тапханды.

Анабыз да, сабийлигин эсгере, школда къонгуроу къагъылгъанлай, тенглери ойнаргъа чыкъсала, ол а олтуруп, иги таныялмай къалгъан атасына ала жашагъан къазах элде тургъан таулуланы барысындан да салам айтып жазыучусуну юсюнден кёп кере хапарлагъанды. Аз-кёп къыйынлыкъ кёрген эсе да, къадар юйюне къайтыр насыпны берген эди аппабызгъа. Аны келирин а юйюрю бек ашыгъып сакълагъанды.

Айшатны уа район арагъа окъуна чакъырып: «Саулугъу болмагъан адамнымы сакълайса, юйге къоярыкъмыса?» -деп, соруу да этгендиле. Ол а: «Къуру тёммеги окъуна къайтса да, сабийлерими аталарыды», - дегенди.

Алай а поездде келе тургъан кезиуюнде, Токалайны документлерине къарап, жарты жолда тюшюрюп къоядыла. Барыбыз да билебиз, ол кезиуде энчи кёчгюнчю, бютюнда ол статья бла тутулгъан таулулагъа не кёзден къарагъанларын.

Аны къайда эсе да бир къыйырда къой сюрюуге къараргъа ашырадыла. Ким биледи, ол кезиуде аны аягъын машина басып, аппама чып тюшюп къалмаса, тюйюрю бла тюбер кюн келликми эди анга. Ол кеси уа былай айтыучу эди: «Мен бир кесек ач болгъан эдим да, кийик баппушну жумуртхаларын ашайма. Къанатлыны къаргъышы иш жетген болур манга. Гюняхмы болур эди дейме аланы ашагъан».

Ма алай жарсыучу эди. Болсада мен аны къадарыны бир белгисине санайма. Нек дегенде, ол больницагъа тюшгенинде, медсестра къыз къагъыт жазып, аны сабийлерине, юйдегисине да хапар билдиргенди. Ма алай бла тапхандыла ала бир бирлерин.

Токалайны биргесине болгъан эр киши уа тутмакъдан сау къутулалмагъанды. Ол асыры ачдан не эсе да бир затны ашайма деп, андан ууланып ауушады. Аны жашы бизни аппаны кёрюрге Бабугентге Огъары Малкъардан кёп кере келе тургъаны эсибиздеди. Ол аны кесини атасындан кем кёрмегенди. Ораза, Къурман байрамлада къол тутаргъа келип, тансыкълап, атасыны юсюнден хапар соруучу эди.

Кеси уа ол Огъары Малкъаргъа жюрюген автобусда ишлегенин билеме. Анабызны жолда бир заманда да къоюп кетмегенди. Заман оза, анам да бутларындан къыйнала башлагъан кезиуде, улоуда жер окъуна болмаса да, ол алагъа ариу сёлешип, аны олтуртуп, ма алай сый бериучю эди. Токалайгъа салам айтдырыргъа уа бир заманда да унутмагъанды. Аны аты Кёккёз болгъаны къалгъанды эсимде.

Халкъ бла бирге туугъан жерге къайтыргъа эркинлик берилгенинде, Бёзюланы юйюр да, айтханыбызча, Бабугентде тохташхандыла. Аппамы тутулуруна хатасы жетген, бюгюнлюкде уа энди мени – аны туудугъуну – къысха жууугъуду. Ала экиси да бир элде жашагъандыла. Бир бирге дерт тутуу деген зат а болмагъанды.

Бир элде тургъанларын алыкъа биле да болурму эдиле, не хазна, жолда бара тургъанлай, бетден бетге тюбеп къалгъандыла. Ол: «Мен бир ит эдим да», - деп, биринчи кеси сёлешип, салам бергенди. Токалай а аны саламын да алып, къучакълагъан да этип: «Заман аллай эди – ит иесин танымагъан. Ол бизни къадарыбыз болур эди. Насыпха, экибиз да тыпыр ташха къайтханбыз», - дегенин анам бизге кёп кере айтханды. Ала тюбешип къалгъан кезиуде, къатларында болгъан эди анам.

    Ма алайды, аппа дерт да тутмагъанды. 1969 жылда къызын бизни тукъумгъа да бергенди. Анга бюгюн да сейир этгенлей турама.

Заман оза, Совет властьны кёп ишлерини юсюнден ачыкъ халда фильмле да кёргюзтюле башлайдыла. Шолом Алейхимни «Завещание Ильича» деген чыгъармасына кёре кёп сериялы фильмни да ол санда экраннга чыгъарадыла. Биз, туудукъла, жаланда ма ол кезиуде ангылагъанбыз Токалайны не къадар къыйынлыкъ, учузлукъ сынагъанын. Ол киногъа уа биз анабызны къараргъа къоймагъанбыз. Нек дегенде, аны кёзюне атасы кёрюннгенлей турлукъ эди.

Аппабыз 1997 жылда ауушханды. Закий Къайсынны эгечи Марзият алай айтхан эди: «Бу эки къарт, алгъа Айшат ауушмай, алай алышсала дунияларын, алагъа бушуу угъай, зикир этип асыраргъа керек эдик. Ма аллай бир огъурлу адамла эдиле ала».

Аллай сёзлеге тийишли болгъанны уа не багъасы бар эди. Ма алай эди Бёзю улуну къадары. Ол онжыллыгъында атадан, анадан да бир ыйыкъны ичинде ёксюзлей къалгъанды. Ким окъутурукъ эди аны? Олюч эгечге бла эки къарындашха билеклик этерге керек эди. Алай бу юйюрден халкъыбызгъа жарагъан адам да чыкъгъанды. Ол а – аланы гитче къарындашлары филология илмуланы доктору Бёзюланы Ахыяды.

Аппабыз къарт болуп, тёшекде тургъанында окъуна дуния да, къырал да тюрленнгенин ангылагъанды. Нек дегенде, малкъар тилде радио бла бериулеге тынгыларгъа да бек сюйюучю эди. Бир жол а бизге мени терслигим болмай тутханлары ачыкъ болургъа, тюзлюк тохташдырылыргъа керекди, алайынлай ауушуп къалыргъа жарарыкъ тюйюлме, дейди. Къайдан ангыларыкъ эдик сабийле аны жюреги нени излегенин. Ол а терслиги болмай тутулгъанын къырал ачыкъ этерин кюсегенди.

Жашы Мухарбий, атасыны тилегин толтуруп, Ростовха аны хапарын жазып, письмо да жибергенди. Андан а, кёп да мычымай, Бёзю улуну къыралны аллында бир деп терслиги болмагъаны, ол жалгъан дау бла тутулгъаны айтылып, реабилитация къагъыт келгенди.

Ким биледи, азла алышхан болмазла дунияларын ол затны бир кёрюрге, эшитирге да термиле. Токалайгъа уа къудурет узакъ ёмюрню аны ючюн окъуна берген болур эди. Ол къагъытны къолуна алып, анга къарай къалай къууаннганын, энди уа ёлсем да боллукъду дегенин бюгюн да унутмайма.

Халкъыбызда, жарсыугъа, анычала дагъыда болгъандыла. Бюгюнлюкде окъуна, къырал аланы тазалап тургъанында да, бир бирлерибиз анга ийнанмай, ышанмай, бирсилени кёллерин сындырыргъа, бедиш айтыргъа да угъай демейдиле. Хар ким акъылына кёре.

Алай мен а аппамы къадары ючюн аллайланы биринден да уялмайма. Ол эл таныгъан, хурмет да берген киши болгъанды. Аны оноуун сурай, Дюгерден окъуна адамла келгенлерин билеме.

Насыпха, бюгюнлюкде журтубузда жашайбыз. Ол затха къууана, не жаны бла да къатыбыздагъылагъа билеклик этерге ашыкъмайбыз. Бизни уа таматаларыбыз алай юйретмегендиле. Алайды да, бир бирибизге ачыкъ ниет тутсакъ, ариу кёзден къарай билсек, ёсюп келген тёлюбюз да тийишли юлгю аллыкъды.

                     Мокъаланы Зухура.