БИЗНИ ЖЕРЛЕДЕ ЁМЮРЛЕ TAСХАСЫ

Къарачай-Черкесияда Германияны алимлери дунияда эм эски шахарланы бирин тапхандыла.

Ол археологланы араларында уллу сейир болгъанды

Бир къауум жыл мындан алгъа Марада, Гум Башындан ёрге чыгъып, Ран сыртны туурасында ариу талада буруннгу шахар тюп табылгъанды. Аны алимле космосдан тюшюрюлген аэросуратланы юслери бла «кёргендиле». Шахар тюп болгъан жерде бир айдан асламны Ставрополь крайны Культура министерствосуну "Наследие" деген унитар предприятиясыны, Германияны археология институтуну, МГУ-ну, РГУ-ну студентлери, аспирантлары, археология тинтиуле бардыра, бир юйню тюп хунасын къазып ачхандыла. Археологла, уллу алимле МГУ-ну археология кафедрасыны таматасыны орунбасары Кантарович Анатолий Робертович, Германияда археология институтну евразия кафедрасыны илму къуллукъчусу, археолог-кавказовед, тарых илмуланы доктору Сабина Райнхольд, РФ-ни Илмуларыны академиясыны илму къуллукъчусу Татъяна Николаевна Мишина, "Наследие" КъУП-ну таматасы, тарых илмуланы кандидаты Андрей Борисович Белинский айтхандан, былайда табылгъан затла дуниягъа айтылгъан Къобан цивилизациядан да эрттегилидиле.

"Наследие" къырал унитар предприятие бла немис археология институт орта жез ёмюрню  ол а бизни жыл санауубузгъа дери 2000  жылладыла,  тинтирге деп бирикген программаны къурап ишлегенли 78 жыл болады. Ишлеп башлагъан жылларында окъуна жез ёмюрню заманындан 10 шахар тюп тапхан эдиле. Ол дуниягъа бек уллу хапар болуп жайылгъанды. Археологла эски аэро, космос суратланы тинтип  къарагъанларында, Ставрополъ крайны Предгорный районуну, Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесияны жерлеринде аллай 200-ден аслам эл, къабакъ тюп табылгъанды. Ол алимлеге уллу жангылыкъ болгъанды. Не ючюн? Бу жерле эртте тинтилип бошалгъандыла, анда жангыдан ачыкъланыр жукъ къалмагъанды, деп тургъандыла. Ма аны ючюн. Аэрофото суратланы шифровкаларын окъуп башлагъанларында уа, бу жерлени энтта ачыкъланып бошалмагъан кёп тасхалары болгъанларын билгендиле.

ГУМ БАШЫНДА

Эл, къабакъ тюпле адам сейирсинирча ариу сакъланнгандыла. Бизни ёмюрге дери экинчи мингжыллыкъны ортасындан биринчи мингжыллыкъгъа дери жашагъандыла былайда. Ол не культурады, бийик тауланы башларында кимле жашагъандыла, деген соруула тууадыла.

- Биз тапхан эл тюпле тенгизни тенглигинден 1400-2400 метр бийикликде орналгъандыла. Ала бизни жыл санаугъа дери заманлада къуралгъандыла. Эм кеч къуралгъан шахар тюплени бири Нарсананы къатында табылгъанды. Алимле аны IX-чу ёмюрледе къуралгъанын бегитгендиле. Алай бла бу цивилизацияны, культураны адамлары былайда VIII  ёмюрде жашагъандыла. Ол илмуда жангылыкъды. Бу не культура болгъанын, къачан, нек къуралгъанын ангыларгъа излейбиз. Биз былайда Ран сыртны тюбюнде табылгъан затланы европачы илму аралыкълагъа Швейцариягъа, Германиягъа, Голландиягъа ашыргъанбыз. Радиоуглерод тинтиуле кёргюзтгеннге кёре, бу культура былайда айнып, жангы элле ишленип, аланы араларында байламлылыкъ болгъаны ачыкъланады. Биз шахарланы бирикдирген жолланы да тапханбыз. Биз ачыкълагъаннга кёре, бу жерлеге бизни ёмюрге дери ХVI - ХVII-чи ёмюрледе жерлешип башлайдыла. Биз акъыл этгенден, ол заманлада хауа тюрлениуле кючлю болуп, адамла, иги хауа болумну излей, мылы, жипкил хауа, температура аз болгъан жерге , таулагъа  атланнгандыла. Ма ол заманлада къуралгъанды биз хапарын айтхан культура. Былайдагъы шахар тюп эм бурун­нгу шахар тюплени бириди. Аланы архитектуралары да былайда къуралып башлагъандыла. Башха жерледе табылгъан шахар тюпле быладан башхаракъдыла. Жаудан сакъланыр нюзюр бла шахарны тёгерек формалы этгендиле. Культура кесини ичинде айныгъанды. Былайда табылгъан къошун затланы тинтип, ала XVIII– XIX ёмюрледе дуниягъа белгили болгъан Къобан культураны тамалы былайда салыннганын ачыкълагъанбыз.

Къобан культура Кавказгъа аламат реклама этгенди. Аны хапары, къуру СССР-ге, РФ-ге болуп къалмай, битеу Европагъа, андан да озуп, битеу дуниягъа жайылгъанды. Энди биз, ол культура Къобанны жеринде нек къуралыргъа керек болгъанды, деген соруугъа келебиз. Къобанда ол заманладан къалгъан талай буруннгу къабыр табылгъанды. Былайда уа 200 шахар тюп барды. Гум Башында шахар Къобан культураны кюнбатыш бёлюмюню аралыгъыды, деген акъылгъа келебиз. Къобан культураны баш тинтиучюсю Валентина Ивановна Казенкова аны кесин энчи бёлюмге чыгъаргъанды. Бу культураны къалай жаратылгъаныны тасхасына жууукълашханбыз биз. Нарсанада Къобан культура шартлы элле болгъанлары белгилидиле, алай а культура къалай къуралгъанындан хапарсыз эдик бюгюннге дери. Бусагъатда уа ангылайбыз ол культураны аралыгъы былайда, Гум Башында, болгъанын. IX-чу ёмюрледе былайда жашагъан миллетле башха жерлеге кетип башлайдыла.

Хар культураны айныууну баш шарты болады. Культура айный баргъаны себепли, тау жерле тарлыкъ этип, миллет IX-чу ёмюрде Ставропольну жерлерине, алай бла битеу къыралгъа жайылып башлайды. Былайда жашагъан миллетлени жерлери, Ата журтлары болгъанына, Къобан культура былайда жаратылгъанына бюгюн не аз да ишек жокъду. Айырып бу шахар тюпге нек эс бёлебиз биз? Ол, Подкумокну баш жанына, Гум Башы ауушха, быллай шахар тюпле кёп болгъан сыртлыкъланы барына кёз-къулакъ болурча орналгъанды. Былайы кёп жолланы бирикдирген жерди. Биз оюм этгенден, былайы тюз шахар да тюйюлдю, къоркъуусузлукъну сакълагъан къалады, - дейди Гум Башында археология тинтиулени башчысы Белинский Андрей Борисович.

ШАХАР ТЮПНЮ ЭНЧИ БАЙЛЫГЪЫ...

- Былайда тапхан затларыбызны баш байлыкълары мекямла бла юй тюпледиле. Биз къазгъан юй тюп уллуду, аны эки бёлмеси барды. Мекямны аллында гитче орамчыкъ болгъаннга ушайды. Ала бек деменгили ишленнгендиле. Юйлени хуна тюплери, жер тепгени болса, оюлмазча салыннгандыла. Жер тепсе, юй ары-бери къымылдаса да оюлмагъанды. Хуна тюплери уллу болгъанлары себепли, ала бир ишексиз, эки-юч этажлы тёнгертке юйле болгъандыла. Мен доктор ишими юсю бла талай жылны мындан алда Хурзукда болгъан эдим. Анда тёнгертке юйлени къалай, къачан ишленнгенлерин тинтген эдик. Гум Башында шахар тюпню юйлери бла XIX-чу ёмюрде Хурзукда ишленнген эски къарачай юйлени тенглешдирип къарасанг, адам сейирсинирча зат ачыкъланады. Ала бир мисалда этилгендиле.

Алай бла алимлеге бу зат бек уллу жангылыкъды.

Белгилисича, таулада, бийик жерде ультрафиолет кючлю болгъаны себепли агъач женгил чиримейди. Мен 500-600 жыл сакъланнган тёнгертке юйле кёргенме. Былайда да юйле аллай бир сюелгенлерине ишексизме. Альпланы тауларында да 600-700 жылны алгъа ишленнген агъач юйле аламат сакъланнгандыла, дейди тарих илмуланы доктору Сабина Райнхолъд.

ЭНЕОЛИТНИ ЗАМАНЫНДАН КЪАЛГЪАНДЫ

Республикалы культура, табийгъат музейни заповедникни таматасы, Тёбен Архызда 27 жылны ичинде бардырылып тургъан археолог ишлеге къошулгъан адам Элкъанланы Умар да бу археология тинтиулени юслеринден энчи оюмну тутады. Ол айтхандан, Къарачай-Черкесияда буруннгу архитектура, археология эсгертмеле кёпдюле, ол жаны бла ол бек байды.

- Табылгъан чертёжла, аэросуратла буруннгу Архыз эсгертмелеге ушайдыла. Ала бизни жыл санаугъа дери ишленнгендиле. Архыздагъыланы уа бизни эраны IV-чю – XIV-чю ёмюрлери бла тергейдиле. Экисини арасында 1500 жыл байламлылыкъ барды. Ол а нени ачыкълайды? Былайда 1500 жылны ичинде бир миллет жашагъанды. Ала бизни ата-бабаларыбыздыла. Кесигиз эшитдигиз, Германияны, Москваны, Ставропольну археологлары бары анга шагъатлыкъ этедиле. Ол манга, археологга, уллу къууанчды эмда сыйды. Алимле, былайда архитектура мекямла энеолитге дери ишленнгендиле, деп да бегитедиле, - дейди Элкъанланы Умар.

КъЧР-ни культура терекесини объектлерин сакълагъ­ан къырал управленияны таматасы Умар Бесленеев айтханнга кёре, республикада быллай археология объектле 30 мингден асламдыла. Управление, аланы чачдырмай сакълап, миллетге тарих байлыгъыбызны билдириу, сингдириу жаны бла уллу иш бардырады. Ол иш Москва эркинлик берип этиледи. Архе­ология музей ачып, табылгъан затланы анда сакълар мурат да барды.

Германияда археология проект институт бизни жыл санаугъа дери 2,5 минг жыл алгъа ата-бабаларыбыз ишлеген юйлени схемаларын сала турады. Немис алимле хазырлагъан проект бла Гум Башында келир жыл археология музейни мекямы да ишленип башланырыкъды.

Тарыхчилени арасында бу жерледе ким жашагъаныны юсюнден даулашыула тохтамайдыла. Жалгъан, псевдоилму ишле басмаланнганлай турадыла. Ёмюрлени тасхасыны тарыхын а журтубуз кеси терен ачыкълайды. Гум Башында табылгъан шахар тюп уллу насыпды, деп кёлюбюзге келеди. Ол ненча учхара, жалгъан сёзню тамырларын кесерикди. Хар нени орунуна саллыкъды. Псевдоалимлеге ачыкъ жууап берликди!