Хунерликлерин кёргюзтюрге онг чыкъгъанда…

Озгъан заманын билмеген халкъны келир заманы да болмайды. Малкъар, къарачай, къалмукъ, ингуш, чечен халкъланы сюргюнде болгъан жыллары аланы жамауат-политика эм культура жашаудан иги кесек артха атхан эдиле. История тюзлюк тохташдырылыр эм ёсюп келген тёлюню миллетлик сезими заманнга тийишли болур ючюн, ол кезиуню тарыхын жазаргъа керекбиз. Бир тюрлю терсликлери болмай, ачдан, сууукъдан, жукъгъан аурууладан ёлгенлени алларында ол бизни адамлыкъ борчубузду.

Учузлукъ, ыспассызлыкъ да сынап, хиликгя этгенлерине да тёзюп, малкъарлыла, къарачайлыла, чеченлиле, ингушлула, къалмукълула кеслерини миллет энчиликлерин, адеп-къылыкъ байлыкъларын сакълагъандыла. Орта Азияны бла Къазахстанны аулакъларында, хауа болумла жарашмай, репрессиялагъа тюшген халкъланы кёп къалмай жарымы къырылгъанына да къарамай, ала адам улуну этнография картасындан къуруп кетмегендиле. Аланы туугъан жерлеринден зор бла кёчюргендиле, азап чекдиргендиле, алай адамлыкъ ышанларын сындыралмагъандыла.

Репрессиялагъа тюшген халкъла туугъан жерлерине къайтханлы 50 жыл озду. Ол заманны ичинде жамауат-политика, социал-экономика эм культура жашауда уллу тюрлениуле болгъандыла. 1958 жылда, партияны Къабарты-Малкъар обкомуну пленумунда сёлеше, Хутуйланы Ханафийни былай айтханы эсимдеди: «Малкъарлыладан инженерле, агрономла, зоотехникле, врачла, алимле боллукъ кюн узакъ тюйюлдю. Республикада аллай онгла бардыла. Бек башы уа,  халкъны окъургъа, билим алыргъа культурасын айнытыргъа, къысхасы, бу жаны бла артха къалыулукъдан терк чыгъаргъа итиниулюгюдю».

Керти айтхан эди Хутуй улу. Кёчгюнчюлюкню тузагъындан азатланнган жылланы ичинде миллет кадрла ёсгендиле, арабыздан кёп алимле чыкъгъандыла. Билим бериуню эм илмуну сферасында, 10 минг адамгъа тергегенде, малкъар халкъ кёп миллетли къыралыбызны халкъларыны араларында алчы жерледен бирин алгъаны бизге белгилиди. Бусагъатда малкъарлыладан илмуланы  докторларыны саны  жюзден иги да атлагъанды, кандидатла да беш жюзге жетедиле. Ол санда РАН-ны академиклери Энейланы Тимур, Залийханланы Михаил, Беппаланы Азрет да бардыла.  Тимур Ленинчи саугъаны лауреатыды, космос механика жаны бла айтхылыкъ алимди, академик Келдышны сохтасыды.

Аскер къуллукъда тёрт адамыбызгъа генерал чын берилгенди. Деппуланы Хакимге, Беппайланы Суфияннга, Бабаланы Солтаннга, Зокаланы Валерийге. Деппу улу кёп жылланы Туркестан аскер округну башчысыны заместители болуп ишлеп тургъанды. Беппай улу да Закавказье аскер округда аллай къуллукъну толтургъанды.

«Балкария» фольклор-этнография ансамбльни аты саулай къыралгъа эм андан тышында да белгилиди. Анга Россейде, Турцияда, Голландияда, Германияда, Францияда да къарс ургъандыла. Арт жыллада ол къатышмай хазна фестиваль бардырылмайды.

1994 жылдан башлап, жыл сайын 28  мартда биз малкъар халкъны къыраллыгъы жангыдан къуралгъан кюнню белгилейбиз. Бу байрамгъа республикада жашагъанла бары да къатышадыла. Таулуланы кёчюрюуню юсюнден «Мосфильмде» «Дорога на край жизни» деген кенг форматлы кинофильм салыннганды. Аны Россейни кёп республикаларында, алгъыннгы союз республикалада, анга кёре Японияда, Грецияда, Германияда, Турцияда эм башха къыраллада кёргюзтгендиле.

Билим бериуде, илмуда, культурада къарачай халкъны жетишимлери бизге белгилидиле. Педагогика институт энди университет болгъанды. Фахмулу назмучуланы бла жазыучуланы . Байрамукъланы Халиматны, Сюйюнчланы Азаматны, Хубийланы Османны чыгъармаларын Къарачай-Черкес Республикадан тышында да окъуйдула.

Къарачайлы генерал В.М. Семенов Совет Союзну сухопутный аскерлерини баш командующиси болуп тургъанды, артда Къарачай-Черкес Республиканы президентини къуллугъунда ишлегенди.

Сюргюнде болгъан халкъла бары да туугъан жерлерине къайтхандан сора не жаны бла да терк айныгъандыла. Къалмукъ Республикада бусагъатда илмуланы докторларындан - 70, кандидатларындан 300 адам ишлейдиле. Къалмукъ халкъдан белгили аскер башчыла чыкъгъандыла: генерал-полковник О.И.Городовиков, Совет Союзну Жигити генерал-лейтенант В.Н. Очиров, генерал-лейтенант Б.Б.Городовиков, генерал-майорла В.У. Илишкин, М.Б. Манджиев. Шёндю республикада эки халкъ ансамбль ишлейдиле . «Тюльпан» бла «Ойраты». Ала кеслерини усталыкъларын Европаны эм Востокну кёп къыралларында кёргюзтгендиле. Композиторла Пётр Чонкушов, Аркадий Манджиев, Иван Убушаев, Баатр Борманджиев, скульпторла В.Васькин, В. Адиянов, Н. Эледжиев, Н.Санжиев, С.Батиев, художникле Ким Ольдяев, Убуш Бадмаев, Мерген бла Джангар Мошулдаевла эм башхала халкъны культурасын айнытыугъа уллу юлюш къошадыла.

Репрессиялагъа тюшген халкъла бусагъатда Россейни билим бериу, илму эм культура системасында тийишли жерни аладыла.