Кязим хажини насийхат сёзлери

 Тюш бла байламлы суратлау сыфатны жазыучула кёбюсюнде жашауну башха тюрлю болумун кёргюзтюр ючюн хайырланадыла. Гуртуланы Бертни «Кязимни осуятын эсгере» деген назмусунда тюш кёргени малкъар халкъны адабиятыны мурдорун салгъан поэт бла ушакъ этерге себеп болады.

Бу чыгъарма къыркъ беш тизгинден къуралгъанды. Биринчи бла экинчи строфалада лирика жигити акъылманны жазгъанларын сюйюп окъугъаныны юсюнден айтады. Халкъыны аны озгъан заманы, дуниясында кёрген шартлары. Андан сора ол билген затыны юсюнден терен сагъыш этеди. Аны себепли, асыры кёп окъугъанындан арып, жукълап къалады. Ол назмуну ал жаныды.

Кязим хажини жарсыулу къадарыны, таулу халкъны Азияны тюзлерине кёчюрюлгенини, ол Къазахстанда асыралгъаныны юслеринден бир сёз да сагъынылмайды. Ала бары да назмуну терен жашырынлыгъында сакъланадыла. Болушну быллай хали лирика жигитине тынчлыкъ бермейди. Ол кечинип болалмайды халкъны акъылманы туугъан журтундан тыш жерде къабыр юлюшюн тапханына. Аны себепли ол жашау халланы тюрлендириуню  излейди.

Былайда авторну лирика жигити  сейирлик тюш кёреди. Ат юсюнде  кёп жолланы къыдырып, Кязим хажини туугъан элине келеди. Гуртуланы Бертни эсгериулерине кёре, Шыкъыда ол сабий заманында аны юйюнде да къонакъда бола тургъанды, жашаудан кёп тюрлю хапар да соргъанды. Бу жол ол тюшюнде ары келгенинде, эл адам танымазча болгъанын кёреди. Мында бир зат да эсленмейди: не мал, не да адам.

Жаланда: «Къурум ийис энтта да тура эди. Таудан келген суху желчик, шууулдап ура эди. Тау суучукъ да бара эди, тик ташладан секире».

Андача, Холамда да жокъ адам. Лирика жигити терен сагъышда «оюлгъан тыгъырыкъладан ётеди», атын жюгенинден тутуп. Ол Кязимни арбазына киреди, анда уа «жюрекни, къар басханча, сууукъсуратхан» хал.

Алай былайда сейирлик иш болады. Кеси да билмей тургъанлай Кязим хажи кёрюнюп, анга къолун узатады. Ала бир бирге жарыкъ тюбейдиле, бир бирни къаты тансыкълайдыла, «кеси жашы аллына сау келгенча» болады Кязим. Акъсакъал жаш адамны юйюне чакъырып, Малкъарны жашаууну, халкъны халыны, къалам къарындашларыны юслеринден хапар сорады, артыкъда Къайсын бла Керимни къадарларына бек къайгъыргъаннга ушайды.

Бертни суратлау оюмуна кёре, Кязим тарых кертиликни тюзюн билирге сюеди: ким сау къалды, ким дуниядан кетди, бир жерлилерини къайсысы къазах аулакъларында жан берди. Ол къара кюнлени да эсине тюшюре, «кенг аулакъда сары тёбе болгъан кёп мискинлени да», сагъышын этеди.

Тарыхны бу жарсыулу кесегинде «ким терс, ким тюз?» деген соруу хажини сёзюнде кёрюнмейди. Жангыз «Къонгур таш, къаядан тюшюп» деген назмуну жазгъан акъылманнга «термилип излей эди ол ёз журтуна къайтырын» деп Гуртуланы Берт, аны туугъан жерине талпыгъанын белгилейди.

Назму жашаугъа кёллениу халда жазылгъанды. Кязим хажи мудах эсгериулеринден сора шёндюгю заманнга кёчеди, аны бла бирге къууанып, малкъар адабиятны жетишимлеринден  хапарлы болады. Анга халкъны кёчгюнчюлюкден Ата журтуна къайтханы, аны бла байламлы «жарыкъ танг атханы», «назмучулукъда Кязим атагъа саналгъаны» айтылады, жашауда болгъан жангылыкъла ачыкъланадыла. Поэзиябызны айныгъанына,  жаш жазыучула  болгъанларына, «миллет адабиятны аппасы» къууаннганын билдиреди.

Гуртуланы Бертни тюшюнде малкъарлыланы бек тамата поэти бла тюбешиуюнде артыкъда бек эсинде къалгъан: «Таулу тиширыуну махтап, кёбюрек  жаза тур»,- деген насийхат сёзлеридиле. Аны осуятыны жашауда кертилигин эсинде тохташдырыргъа окъуучуну терк окъуна къолундан келеди.

Берт Кязим хажи таулу тиширыуланы юслеринден жазгъан,  артыкъда бек, аны окъуучулагъа  белгили «Къызны тарыгъыуу» деген назмусун эсге тюшюреди. Акъылман бла кенгешинде  тиширыуну-ананы аллында баш уруу, аны сыйын кёрюу, анга хурмет этиу кимге да борч болгъанын ачыкълайды. Ол Уллу Ата журт урушну, кёчгюнчюлюкню азабындан сау-саламат чыкъгъанды, аны бла бирге кесини ёхтемлигин тас этмегенди, ич ниет дуниясын тазалай  тута билгенди. Сабийлерин ач-жаланнгач этмей  ёсдюргенди, алагъа миллетни ахшы адет-тёрелерин,  ниет байлыгъын бергенди.

Кязим хажи бла тюбешгени лирика жигитини жюрегин терен къозгъап, ол юйю таба тебирейди. Бир кесекден, ызына айланып къарагъанында, ол кёз туурада кёрюнмей къалады. Алай аны таулу тиширыуланы жашау халларына къайгъыргъаны, чыгъармачылыкъ бла кюрешген жаш къалам къарындашларын эсге алгъаны, аны жюрегинде ёмюрлюкге орналады.

Акъылманны бла поэтни жарыкъ сыфаты эсинде къалады. Ол жашауунда неден да бек хурмет этген иш эмда  ниет байлыкъ  эдиле. Ала экиси да  дунияда болмагъанча  бек сыйлыгъа саналадыла. Кязим хажи алагъа махтау салгъанды, уллу сый, даража  бергенди. Андан  жазады Гуртуланы Берт да Мечи улуну сыфатын къурашдыра:

Кёрюмдюсюн оюм бла

Сыфатлай эдим аны:

Бир къолунда - ауур салта,

Бир къолунда – къураны деп.

Поэтни «Кязимни осуятын эсгере» деген назмусу 1989 жылда жазылгъанды. Андан сора он жыл озуп, назмучуну  къабыры Ата журтуна кёчюрюлюп, Нальчик шахарда Малкъар халкъны зорлукъда жоюлгъан адамларыны эсгертмесини жанында асыралгъанды.

Бертни чыгъармачылыгъыны суратлау дуниясында тюш бла байламлы къалай боллугъун билгенча жазылгъан назмусунда, малкъар халкъны эрттеден кюсеген сыйлы умуту толгъанды. Акъылманны, сёз устаны, жашау устазны 1910 жылда Дамаскда жазылгъан назмусунда Аллахдан тилеги да:

Аллах! Мени таш окъуна эт,

Алай туугъан от жагъама

Къайтармагъанлай къойма,

Къайтар сен тауларыма.

Гурту улу  «Таулу поэтлени юслеринден къысха сёз» деген назмусунда жазыучуланы, назмучуланы суратлау китапларыны атларын уста хайырлана, кесинден гитче къалам къарындашларын эсине тюшюреди. Аланы арасында чегемли Къулийланы Къайсынны тау ёзенде биринчи болуп «Жаралы ташны» кёре билген, Отарланы Керимни дунияны айланч жолларын  къыдыргъан  «Жоллары», таулагъа жангы, жарыкъ, къууанч кюнле келгенлерин белгилеп, Зумакъулланы Танзиля «Къаяда гюллени» жыяды, Залийханланы Жанакъайыт «Тау къушланы» эсге тюшюреди, Боташланы Иссаны чыгъармачылыкъгъа «Таулада танг жарыгъы» кёллендиреди, Макъытланы Сафар сюйюп, тансыкълап тау элни «Шауданындан» суу ичеди, Мокъаланы Магомет «Кел-кел, кел-кел, тауланы кёр» - деген назму тизгинлени къатлап, къаты болуп, къонакъланы  чакъырады, Бабаланы Ибрахим туугъан элине тилек тилей, анга жырла айтады.

Ата журтуну  ариулугъун, тамашалыгъын, алгъадан да аслам жазыучула жазгъанларын белгилей, кёпню кёрген, кёпню билген, жашау сынауу уллу болгъан поэт, халкъына мындан ары «бушуу сынамай жаша!» - деп, тилек этеди.

Берберланы Бурхан.
Поделиться: